فضیلت و آثار صلوات بر چهارده معصوم(ع)
فرشته محیطی
یکی از فرمان‌های الهی به مؤمنان، سلام فرستادن به پیامبر(ص) است. البته خدا به صراحت بیان می‌کند مؤمنان با سلام و صلوات خویش در حقیقت با خدا و فرشتگان در این امر شریک شده و از آنان تبعیت می‌کنند؛ زیرا خدا و فرشتگان بر پیامبر(ص) صلوات می‌فرستند؛ چنان‌که در آیه 56 سوره احزاب آمده است: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا؛ خدا و فرشتگانش بر پيامبر صلوات و درود مى فرستند. اى كسانى كه ايمان آوردهايد، بر او صلوات و درود فرستيد و سلام تسلیم داده و به فرمانش بخوبى گردن نهيد. صلوات بر پیامبر(ص) دارای آثار شگفتی برای مؤمنان است لذا به عنوان یکی از برترین و بهترین عبادات مطرح شده است.
حقیقت صلوات بر پیامبر(ص)
صلوات جمع «صلاهًْ» و از ریشه «صلو» است. در لغت عربی صلاهًْ به معانى دعا، استغفار و ثنا آمده است. البته مقصود از صلوات خدا بر انبیا و صالحان، ستایش نیک و به نیکى
یاد کردن از آنان است.(ترتیب العین، ج 2، ص 1006، «صلو»)
برخى صلوات از ناحیه خدا را به مغفرت و رحمت و ثنا و کرامت، و صلوات ملائکه را به دعاى آنان معنا کرده اند(همان) همچنان‌که مراد از صلوات مؤمنان نیز همین معنای دعا است. در روایتى از امام صادق(ع) قریب به همین مضمون نقل شده است.(مجمع البیان، ج 7- 8، ص 568) پس مراد از صلوات مؤمنان همان دعا در حق ایشان است. در قرآن بارها از همین واژه و مشتقات آن چون «صلّ»، «صلوات»، «صلوا» و «یصلون» برای بیان این حکم و فرمان الهی استفاده شده است.
بر اساس فرمان الهی یکی از اعمال عبادی مهم مؤمنان، صلوات و سلام فرستادن بر حضرت پیامبر(ص) به تبعیت از خدا و فرشتگان است.(احزاب، آیه 56)
البته از آنجا که مسئولیت بیان و تبیین آموزه‌های قرآن
بر پیامبر(ص) است(رعد، آیات 44 و 46)، مؤمنان در صدر اسلام درباره کیفیت و چگونگی صلوات فرستان، از پیامبر(ص) پرسش می‌کردند؛ در روایت است: مردی به پیامبر(صلی الله علیه و آله) عرض کرد: دانستیم چگونه بر شما سلام کنیم، ولی صلوات بر شما چگونه است؟ آن حضرت فرمودند: بگو:
«اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید، اللهم بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید.»(المیزان، ج 16، ص 344؛ ر. ک: اهل البیت فی الکتاب و السنة، ص 380، ح 901- 902 نقل از بخاری، ج 3، ص 1233، ح 3190؛ و ج 4، ص 1802، 4519)
حضرت سجاد(ع) در پایان دعای مکارم الاخلاق خویش در قالب دعا کیفیت آن را بیان می‌کند: «اللهم صلّ علی
محمد و آله، کافضل ما صلّیتَ علی احد من خلقک قبله و انت مُصلّ علی احد بعده؛ بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، مانند بهترین درودی که قبل از او بر هر یک از بندگانت نثار کردی و یا پس از او نثار کسی خواهی کرد.»(صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق، دعای 20) در روایات درباره کیفیت صلوات بر آن حضرت(ص) تاکید شده که بهتر است صلوات با صدای بلند باشد؛ چرا که از پیامبر اکرم روایت شده است: «ارفعوا اصواتکم بالصلاهًْ علیّ فانها تذهب بالنفاق؛ با صدای بلند بر من صلوات بفرستید که نفاق را از بین می‌برد.»(الکافی، ج 2، ص 493، باب الصلاة علی النبی، حدیث 13) در روایات متواتر معتبر از صلوات ابتر بشدت نهی شده است؛ صلوات ابتر صلواتي است كه تنها صلوات و درود بر پيامبر اكرم(ص) فرستاده شده و در آن از صلوات و درود فرستادن بر اهل بيت ایشان دريغ شود. بر اساس روایات معصومان(ع) و حتی اكثر علمای اهل سنت، بر لزوم صلوات بر آل پيامبر(ص) تأكيد شده است، چنان‌که راويان اهل سنت در كتبي مانند «ينابيع المودة»، «جواهر العقدين» و «الصواعق المحرقة» نقل كرده‌اند كه پيامبر اعظم ـ ص ـ فرمود: «صلوات ابتر بر من نفرستيد». سؤال كردند: يا رسول‌الله! صلوات ابتر چگونه است؟ فرمود: «شما مي‌گوييد: خدايا بر محمد درود فرست و ساكت مي شويد، اما بايد بگوييد: خدايا بر محمد درود فرست و بر خاندان او نيز؛ يا خدايا بر محمد و خاندان او درود بفرست.»
أبو سَعیدٍ الخُدرِی می‌گوید: به رسول خدا(ص) عرض کردیم: نحوه سلام گفتن [بر شما] را دانستیم، چگونه بر شما صلوات فرستیم؟ فرمود: بگویید: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ عَبدِک ورَسولِک کما صَلَّیتَ عَلى آلِ إبراهیمَ، وبارِک عَلى مُحَمَّدٍ وعَلى آلِ مُحَمَّدٍ کما بارَکتَ عَلى إبراهیم.(صحیح البخاری، ج ۴، ص ۱۸۰۲، ح ۴۵۲۰؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۳۰۵، ح ۴۰۵؛
سنن الدارمی، ج ۱، ص ۳۳۰، ح ۱۳۱۷)
همچنین رسول اللّه(ص) فرمود: مَن صَلّى صَلاةً لَم یصَلِّ فیها عَلَی ولا عَلى أهلِ بَیتی لَم تُقبَل مِنهُ؛ هر که نمازى بخواند و در آن بر من و اهل بیتم صلوات نفرستد نمازش پذیرفته
نمى‌شود. (سنن الدارقطنی، ج ۱، ص ۳۵۵، ح ۶)
در جایی دیگر نیز آمده است که رسول‌الله(ص) فرمود: مَن صَلّى عَلَی ولَم یصَلِّ عَلى آلی لَم یجِد ریحَ الجَنَّةِ، وإنَّ ریحَها لَیوجَدُ مِن مَسیرَةِ خَمسِمِئَةِ عامٍ؛ هر کس بر من درود بفرستد و بر خاندانم درود نفرستد، بوى بهشت را که از فاصله پانصد سال راه به مشام مى رسد استشمام نمى‌کند.(الأمالی للصدوق، ص ۲۶۷، ح ۲۹۱)
امام صادق(ع) از پدرش امام محمد باقر(ع) نقل كرده كه روزی در كنار كعبه مردی را ديد كه به پرده كعبه آويخته و مي گويد: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ؛ خدايا بر محمد، صلوات و درود بفرست. امام باقر(ع ) به او فرمود: « یا عَبدَ اللّهِ لا تَبتُرها، لا تَظلِمنا حَقَّنا، قُل: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وأهلِ بَیتِهِ»؛ اي بنده خد! صلوات را ابتر نكن و در حق ما اهل بيت پيامبر ستم نكن، بلكه بگو: خدايا بر محمد و آل محمد صلوات و درود بفرست.(الکافی، ج ۲، ص ۴۹۵، ح ۲۱؛ عدّة الداعی، ص ۱۴۹)
بنابراین، بر اساس آموزه‌های قرآن، صلوات بر پیامبر(ص) و آل آن حضرت یک تکلیف الهی است. پس هر گاه بر پیامبر(ص) صلوات فرستاده می‌شود، باید صلوات بر آلش نیز اضافه شود(الميزان، ج 1، ص 384)؛ زیرا اصل حکم صلوات بر پیامبر(ص) در قرآن بیان شده و کیفیت آن بر عهده پیامبر(ص) است تا تبیین کند و ایشان در بیان کیفیت صلوات، بر آله تاکید دارد.
صلوات خدا بر مؤمنان و صابران
خدا افزون بر آنکه بر پیامبر(ص) صلوات می‌فرستد، بر دو گروه دیگر یعنی مؤمنان و صابران صلوات می‌فرستد؛ زیرا یکی از پرتوهای تجلیات ربوبیت خدا نسبت به مؤمنان آن است که بر ایشان صلوات فرستاده و تحت رحمت و کرامت خاص خویش قرار دهد. از نگاه قرآن، خدا و فرشتگان الهی همواره بر مؤمنان صلوات می‌فرستند تا این‌گونه آنان را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون برند و تحت رحمت رحیمی خاص خود قرار دهد، چنان‌که می‌فرماید: هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلاَئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا.(احزاب، آیه 43) برخی گفته اند: ظلمات، اشاره به جهل و نورو اشاره به معرفت به خداوند است. صلاة از ناحيه خداوند به معنای مغفرت و رحمت، ثنا و كرامت است؛ چنان‌که معنای صلاة ملائكه، دعاى آنان در حق مؤمنان است.(مجمع البيان، ج 7- 8، ص 568؛ روح المعانى، ج 12، جزء 22، ص 221)
البته از آیات قرآن دانسته می‌شود که زمانی خدا و فرشتگان برای مؤمنان صلوات می‌فرستند که آنان همواره یاد خدا باشند و بسیار ذکر داشته و بامدادان و شامگان به تسبیح فراوان خدا بپردازند(احزاب، آیات 41 تا 43)؛ زیرا از ارتباط آيات به يكديگر مى توان استفاده كرد كه هر وقت شما در صبحگاهان و شامگاهان خدا را ياد كرديد صلوات خدا و ملائكه شامل حال شما مى شود.(تفسير التحريروالتنوير، ج 11، جزء 22، ص 49؛ جامع البيان، ج 12، جزء 22، ص 14)
همچنین از نظر قرآن، مؤمنان صابر به سبب توفیقی که در ابتلائات با صبر برخاسته از ایمان و هدایت خاص الهی و اعتقاد به ربوبیت و مالکیت مطلق خدا نسبت به همه چیز دارند، از صلوات و رحمت خاص الهی برخوردار می‌شوند.(بقره، آیات 155 و 156) مؤمنان افزون بر صلوات خاصه خدا و فرشتگان می‌توانند با برخی از اعمال عبادی از صلوات پیامبر(ص) نیز بهره‌مند شوند.
در این رابطه مهم‌ترین عامل در برخورداری مؤمنان از صلوات و دعای خاصه رسول‌الله(ص) در حق ایشان، همان صدقات و انفاقات مالی است؛ زیرا این عمل عبادی موجب تقرب به خدا و بهره مندی از دعای پیامبر(ص) می‌شود(توبه، آیه 99)؛ مقصود از صلوات الرّسول دعاهاى آن حضرت است. جمع آمدن آن بدين جهت است كه آن حضرت در پى هر انفاقى در حق انفاق كننده دعا مىكردند.(تفسير التحريروالتنوير، ج 6، جزء 11، ص 15؛ لباب التّأويل، بغدادى، ج 2، ص 399) این‌گونه است که با انفاق مالی می‌توان از صلوات و دعاى پیامبر(ص) بهره برد.
خدا به پیامبر(ص) توصیه می‌کند تا از مؤمنان صدقات واجب در قالب زکات و خمس یا صدقات مستحب بگیرد تا این‌گونه نه تنها مالشان را تطهیر کند، بلکه باعث تطهیر و تزکیه و رشد و بالندگی روانی آنان شده و با صلوات و دعا، موجبات آرامش آنها را فراهم آورد.(توبه، آیه 103)
پس، از نظر آیات 99 و 103 سوره توبه می‌توان گفت که انفاق مالی از سوی مؤمنان نقش بسیار مهم در جلب نظر پیامبر(ص) و عنایت خاص ایشان به صدقه دهنده در راستای تطهیر و تزکیه آنان و رسیدن به مغفرت و رحمت رحیمی خاص الهی دارد.
آثار صلوات بر پیامبر(ص) و خاندان پاکش
بر اساس آموزه‌های قرآن، تبیین حقایق قرآنی بر عهده پیامبر(ص) است که در قالب بیان خاص به ایشان آموخته شده است. (قیامت، آیات 17 تا 19) البته قرآن، تبیین‌گری را به «اهل الذکر» نیز تعمیم داده و از مؤمنان خواسته تا با سؤال از آنان که در مقام «اهل الذکر» و «الصادقین» هستند، حقایق قرآنی را بپرسند.(انبیاء، آیه 7؛ رعد، آیه 43)
از نگاه قرآن، پیامبر(ص) همان ذکر الهی است: قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللَّهِ.(طلاق، آیات 10 و 11) پس اهل ذکر همان اهل آن حضرت(ص) یعنی «آله» هستند که به عنوان ثقل اصغر در کنار ثقل اکبر کتاب الله، در حدیث ثقلین مطرح شده است. بر اساس حدیث ثقلین،
هر کسی به این دو یعنی کتاب الله و عترتی تمسک جوید هرگز گمراه نمی‌شود.(ابن حنبل أبو عبدالله الشيباني، احمد، مسند احمد بن حنبل، مسند الانصار، ج 44، حدیث زید بن ثابت، ص 63، حدیث 20596؛ نیز نگاه کنید: سنن الترمذی، ج 12، ص 258، حدیث 3720؛ مستدرک، حاکم نیشابوری، ج 3، ص 109، حدیث 4577)
صلوات دارای آثار بسیاری است که شامل برخورداری از ثنا، رحمت عام و خاص در قالب رحمت رحیمی، مغفرت، خروج از ظلمات به سوی نور، کرامت، استغفار، ستایش و ثنای نیک و مانند آنها می‌شود.
در روایات معتبر و متواتر از عترت پیامبر(ص) در تبیین آثار صلوات بر پیامبر و آلش آثار فراوانی بر شمرده شده که بسیار شگفت انگیز است.بیان آن آثار در یک مقاله کوتاه مقدور نیست و طالبان می‌توانند به کتاب‌های حدیثی معتبر مراجعه کنند. در این‌جا برای تیمن به یک حدیث اشاره می‌کنیم. در روایت است: قَالَ النَّبِی ذَاتَ یوْمَ لِعَلِی(ع): یا عَلِی أَلا أُبَشِّرُک؟ فَقَالَ: بَلی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَإِنَّک لَمْ تَزَلْ مُبَشِّراً بِکلِّ خَیرٍ. فَقَالَ: أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ آنِفاً بِالْعَجَبِ قُلْتُ: مَا الَّذِی أَخْبَرَک یا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: أَخْبَرَنِی أَنَّ الرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِی إِذَا صَلَّی عَلَی وَ أَتْبَعَ بِالصَّلاةِ عَلَی أَهْلَ بَیتِی فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ صَلَّتْ عَلَیهِ الْمَلائِکةُ سَبْعِینَ صَلاةً وَ إِنَّهُ لَمُذْنِبٌ خَطَّاءٌ ثُمَّ تَحَاتُّ عَنْهُ الذُّنُوبُ کمَا تَحَاتُّ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ فَیقُولُ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَی: لَبَّیک یا عَبْدِی وَ سَعْدَیک یا مَلائِکتِی أَنْتُمْ تُصَلُّونَ عَلَیهِ سَبْعِینَ صَلاةً وَ أَنَا أُصَلِّی عَلَیهِ سَبْعَمِائَةِ صَلاةٍ فَإِذَا صَلَّی عَلَی وَ لَمْ یتْبِعِ الصَّلاةَ عَلَی أَهْلَ بَیتِی کانَ بَینَهَا وَ بَینَ السَّمَاءِ سَبْعُونَ حِجَاباً وَ یقُولُ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَی لا لَبَّیک یا عَبْدِی وَ لا سَعْدَیک یا مَلائِکتِی لا تُصْعِدُوا دُعَاءَهُ إِلاّ أَنْ یلْحِقَ بِنَبِیی عِتْرَتَهُ فَلا یزَالُ مَحْجُوباً حَتَّی یلْحِقَ (بِی) أَهْلَ بَیتِی؛ روزی رسول خدا (ص) به امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «آیا می‌خواهی شما را مژده‌ای دهم؟» امیرالمؤمنین(ع)فرمود: «بفرما، پدر و مادرم قربانت! شما که پیوسته مبشر به خیر و خوبی‌ها بوده اید.» فرمود: جبرئیل بتازگی برای من خبر خوشی آورده است. خبر این است که هرکدام از امت من هنگامی که بر من صلوات فرستند، اگر نام اهل بیتم را نیز ملحق سازند؛ درهای آسمان جملگی برای پذیرفتن دعا و عبادت او گشوده گردد و فرشتگان هفتاد بار درود بر وی بفرستند و این خود محو‌کننده گناهان است،آنگاه گناهان چون برگ درختان از او بریزد و خداوند تعالی فرماید: «لبیک»، تو را پذیرفتم، خجسته و سعادتمند باشی! سپس به فرشتگان گوید: شما هفتاد بار بر وی درود فرستادید و من هفتصد بار؛ لیکن اگر تنها بر من صلوات بفرستد و اهل بیتم را ملحق نسازد میان دعای او و آسمان، هفتاد حجاب حائل باشد و خداوند بزرگ می‌فرماید: لا لبیک؛ تو را نپذیرفتم و سعادتمند و کامروا نگشتی.سپس به فرشتگان می‌فرماید: دعای او را بالا نبرید مگر زمانی که عترت پیامبر را در دعا به پیامبر ملحق سازد و پیوسته این دعا بالا نمی‌رود تا زمانی که عترت من در دعا و در صلوات به من ملحق شوند. (ثواب الاعمال،ص157، أمالی الصدوق، صص 679 و 676،ح 916)