پرسش:

قسط و عدل چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و ابعاد هریک را در زندگی به طور شفاف براساس آموزه‌های وحیانی توضیح دهید؟

پاسخ:

در دو بخش قبلی پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: جایگاه عدل و قسط در قرآن و مفهوم قسط در قرآن و قسط به معنی مجموع ابعاد عدالت و ابعاد عدل و قسط در قرآن شامل: 1- بعد حکومتی عدل و قسط 2- بعد قانونی عدل و قسط پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم:

3- بعد اقتصادی عدل و قسط

مقصود از بعد اقتصادی این است که هر نوع تبعیض در تقسیم ثروت‌ها و مواهب طبیعی از بین برود و لیاقت‌ها و شایستگی‌ها، فعالیت‌ها و تلاش‌ها و به اصطلاح تفاوت‌های طبیعی و اکتسابی، ملاک تقسیم و توزیع ثروت قرار گیرد. زیرا هرگونه امتیازی براساس تبعیض در منطق عدالت، محکوم است در حالی که هر نوع امتیازی براساس تفاوت‌های واقعی اعم از ذاتی و اکتسابی عین عدالت می‌باشد. بنابراین بر حاکمان و زمامداران جامعه اسلامی لازم است از تورم و تراکم سرمایه، از احتکار و انحصار، از دادن هر نوع امتیازی به فرد، از نزول و ربا که مایه پدید آمدن اختلاف طبقاتی است جلوگیری کنند و در حالی که به حق کسی تجاوز ننمایند با تمام قوا در مبارزه با فقر و اختلاف طبقاتی بکوشند.

4- بعد اجتماعی عدل و قسط

مقصود از بعد اجتماعی عدل این است که روابط افراد با یکدیگر و روابط آنها با حکومت براساس حق و عدل، پیراسته از استکبار، استضعاف و استثمار باشد و ملت آنچنان قدرتمند و توانا باشند که حق نظارت بر اجرای قوانین را داشته باشند، تا بتوانند به نیکی‌ها فرمان دهند و از بدی‌ها بازدارند. 

یکی از موارد لزوم نظارت، مسئله داد و ستد است. زیرا گذشته از اینکه افراد باید کوشش کنند که صاحب حق به حق خویش برسد، باید مردم یا گروهی بر امور داد و ستد نظارت کنند تا فرصت‌طلبان حق مستضعفان را پایمال نسازند. قرآن کریم در موارد متعددی از حضرت شعیب(ع) نقل می‌کند که همواره فریاد می‌زند که: «پیمانه و وزن را کم ندهید.» (هود- 84) و در جای دیگر می‌فرماید: «ای مردم! حق پیمانه و وزن را با عدالت ادا کنید.» (هود- 85) و باز می‌فرماید: «حق پیمانه را ادا کنید و به کسی ضرری وارد مسازید.» (الشعراء- 181)

از سوی دیگر قرآن کریم جامعه بشری را با دستور کلی مورد خطاب قرار داده و می‌فرماید: «حق پیمانه را ادا کنید و با ترازوی درست بکشید.» (اسراء- 35)

قرآن کریم همچنین آن گروه فرصت‌طلب را که موقع خرید جنس، کوشش می‌کنند که حق خود را تمام‌عیار بگیرند، و در موقع تحویل، از دادن حق مردم خودداری می‌کنند، نکوهش کرده و می‌فرماید: «وای بر کم‌فروشان، کسانی که وقتی از مردم پیمانه گیرند تمام گیرند، ولی هرگاه برای مردم پیمانه و یا وزن کنند می‌کاهند.» (مطففین- 1 و 3)

نکته کلیدی در اینجا این است که قرآن کریم، عدالت در این بخش اقتصادی و یا اجتماعی را به حال همه جامعه مفید و مؤثر می‌داند. حتی برای آنان که به غلط فکر می‌کنند و می‌خواهند از راه‌های ناصواب به اهداف مادی خود برسند،  و می‌فرماید: «با ترازو درست بکشید، این کار سرانجام نیک(برای همه) خواهد داشت.» (اسراء- 35)

لفظ تاویل در این آیه به معنی سرانجام است و می‌رساند که عدل اقتصادی سرانجام نیکی برای تمام طبقات دارد. قرآن همچنین در آیاتی به تحریم بخس که به معنی کاستن است اشاره کرده و می‌فرماید: «از اموال مردم نکاهید.» (اعراف- 85)

در سوره هود آیه 85 و شعراء آیه 133 نیز همین مضمون وارد شده است. همچنین در احادیث دستورهای مؤکدی در این مورد وارد شده است.