بررسی نقش ابزارهای هنری و رسانه‌ای در جوانی جمعیت- بخش پایانی
مسئولیت سینما و تلویزیون در سیاست‌های جمعیتی
گروه گزارش
این روزها سریالی در نمایش خانگی در حال نمایش است که در آن، یک فیلمساز که سخت در تکاپو برای تولید فیلم است، ناگهان مسئولیت نگهداری از فرزندش که حاصل ازدواج شکست خورده است به او واگذار می‌شود. بچه‌ای که جز شیطنت و مزاحمت و خرابکاری، چیز دیگری برای پدرش ندارد. بچه‌ای که بین پدر و مادر مطلقه‌اش پاسکاری می‌شود و فقط مخل زندگی آنها‌ست.
این روزها سریالی را در صداوسیما می‌بینیم که خانواده‌های به رغم جایگاه ممتاز و وضع معیشتی مطلوب اما تک‌فرزند هستند و همین یگانه بچه‌ها نیز، عاشق افرادی شده‌اند که وصله ناجور خانواده‌هایشان هستند و جز رنج و دردسر برای والدینشان، دستاورد دیگری ندارند.
در سینما، فیلم‌هایی روی پرده می‌رود که پدر و مادرها حتی خودشان را هم تحمل نمی‌کنند چه رسد به فرزندانشان؛ فیلم‌هایی که در آنها، فرزندان به خون پدرها تشنه‌اند و پدرها دشمن فرزندانشان هستند!... غیر از موارد استثنایی و نادر، تقریبا در اغلب فیلم‌های سینمایی و سریال‌ها – به‌ویژه محصولات سکوهای شبکه نماش خانگی- فرزند و روابط خانوادگی، به مثابه نوعی شر و مزاحم معرفی می‌شود و به‌ندرت، خانواده کامل و الگو و روابط عاطفی و گرم بین والدین و فرزندان به نمایش در می‌آید.
بیش از یک دهه است که رهبر معظم انقلاب اسلامی نسبت به روند رو به پیری جامعه ایرانی هشدار داده و بر جوانی جمعیت تأکید فرموده‌اند. نکته درخور تأمل این است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در یکی از اولین تذکرات جدی‌شان نسبت به این مسئله، نظام فرهنگی کشور را هم خطاب قرار دادند. ایشان در 3 مرداد سال 1391 در سخنانی تاکید کردند: «اگر چنانچه با همین وضع پیش برویم، تا چند سال دیگر نسل جوان ما كم خواهد شد - كه امروز قاعده جمعیتی ما جوان است - و به‌تدریج دچار پیری خواهیم شد؛ بعد از گذشت چند سال، جمعیت كشور هم كاهش پیدا خواهد كرد؛ چون پیری جمعیت با كاهش زاد و ولد همراه است. یك زمانی را مشخص كردند و به من نشان دادند، كه در آن زمان، ما از جمعیت فعلی‌مان كمتر جمعیت خواهیم داشت. اینها چیزهای خطرناكی است؛ اینها را بایستی مسئولین كشور به جد نگاه كنند و دنبال كنند. در این سیاست تحدید نسل حتماً بایستی تجدیدنظر شود و كار درستی باید انجام بگیرد. این مسئله افزایش نسل و اینها جزو مباحث مهمی است كه واقعاً همه مسئولین كشور - نه فقط مسئولین اداری - روحانیون، كسانی كه منبرهای تبلیغی دارند، باید در جامعه درباره آن فرهنگ‌سازی كنند؛ از این حالتی كه امروز وجود دارد - یك بچه، دو بچه - باید كشور را خارج كنند.»
از آن زمان حدود 12 سال گذشته است و ایشان طی این مدت حدود 40 مرتبه در سخنرانی‌ها و مناسبت‌های گوناگون، مسئله جمعیت را گوشزد کرده‌اند. بسیاری از دستگاه‌ها هم دست به کار شده‌اند و طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی را درانداخته‌اند. اما همچنان نظام رسانه‌ای و هنری ما از این قافله عقب مانده است. این درحالی است که از نظر راهبردی و عملیاتی، نظام فرهنگی و رسانه‌ای باید جلودار اجرای طرح‌ها و سیاست‌های ملی و عمومی کشور باشد. یعنی محصولات فرهنگی و رسانه‌ای باید ابتدا زمینه لازم را فراهم کنند و سپس سایر بخش‌ها وارد میدان شوند. در ایران اما متأسفانه این مسئله برعکس است و در ایران معمولا رسانه و هنر، عقب‌تر از سایر بخش‌ها حرکت می‌کنند. به‌خصوص در حوزه جمعیت، تولیدات پرمخاطب رسانه‌ای ما، نه‌تنها در جهت سیاست اصولی و ملی حرکت نمی‌کنند که دقیقا رفتارشان درتضاد و تخریب فرزندآوری و کنترل پیری جمعیت است.
انتقال لذت فرزندآوری با هنر
امروز در کنار فضای مجازی، سینما و تلویزیون پرنفوذترین ارکان رسانه‌ای کشورمان هستند. معمولا برنامه‌های خبری و گفت وگوها و میزگردها و گزارش‌های صداوسیما در جهت ترویج فرزندآوری هستند. اما نکته مهم این است که آثار هنری و نمایشی به دلیل قابلیت تأثیرگذاری بر ناخودآگاه و تبلیغ غیرمستقیم مفاهیم، از قدرت بیشتری برای تکثیر و ترویج اهداف فرهنگ و اجتماعی برخوردار هستند.
محمدحسین لطیفی، کارگردان سینما و تلویزیون با اشاره به اهمیت آثار هنری و نمایش در ترویج فرزندآوری می‌گوید: «مفاهیم لذت‌بخش فرزندآوری، زندگی مشترک و عشق ورزیدن در کنار هم، از هم جدا نبودن و آرامش در عرصه خانواده همه مفاهیمی است که می‌تواند در قالب‌های هنری بگنجد و زیبا باشد. اینکه در فیلم‌ها نشان دهیم که چند بچه در یک منزل هستند و بازی می‌کنند، کار زیبایی است ولی باید برایش قصه خوب نوشت. من هم حتما دوست دارم فرزندآوری را ترویج کنم اما فرزندپروری دهه بیست، سی، چهل و پنجاه که در خانه‌های هشتی‌دار بچه‌ها با هم بزرگ می‌شدند، اینها الگوهای خوبی برای لذت‌بخشی خانواده و فرزندپروری هستند.»
وی می‌افزاید: «فیلم‌سازی در ارتباط با بحث جوانی جمعیت و فرزندآوری باید با پرهیز از هرگونه شعارزدگی باشد ولی مسئله زیرساخت است که با تشکیل کمیته‌های ویژه در این زمینه توسط هیئت دولت صورت می‌گیرد. یعنی اگر من فیلمساز قرار است تبلیغ جوانی جمعیت کنم باید زیرساخت درست باشد.»
این واقعیت غیرقابل انکار است که کودکان، نوجوانان و جوانان، به‌شدت تحت تأثیر جریان‌های رسانه‌ای و محتوای آثار هنری قرار می‌گیرند. به همین دلیل هم علاوه بر کشورهای غربی که سال‌هاست از این ابزار برای اهداف راهبردی و ملی و سیاسی خودشان استفاده می‌کنند، کشورهای شرقی مثل ژاپن و کره جنوبی نیز در حوزه تولید فیلم و سریال، امروز درحال رقابت با غرب هستند و محصولات آنها بین بخشی از مردم و به‌ویژه نوجوانان ما مخاطب دارند. همین هم باعث شده است تا بگوییم برای اجرای طرح‌های جمعیتی، بیش از هر دستگاه و ابزار دیگری، باید از سریال و فیلم سینمایی بهره برد.
«فرهاد قائمیان»، بازیگر سینما، تئاتر و تلویزیون می‌گوید: «جوان امروز با دیدن فیلم و سریال و مستندهای به دور از شعارزدگی در این راستا نگاهش مثبت می‌شود و نسبت به تهدیدات پیری جمعیت عمق پیدا می‌کند.»
این هنرمند همچنین تأکید می‌کند: «قانون جوانی جمعیت می‌تواند کمک‌کننده به برون‌رفت از بحران سالمندی باشد، البته این اتفاق با موج رسانه‌ای و تبلیغات درون و برون‌مرزی نیز خیلی مرتبط است، چرا که ما باید تبلیغات مناسب در این راستا داشته باشیم، مطالعات جمعیتی باید هدفمند و بر اساس شرایط برهه کنونی باشد، باید بتوانیم شعارهای مناسب در این راستا تولید کنیم.»
هنرمند در کنار خانواده و مدرسه
قطعا کار فرهنگی در هر زمینه‌ای ازجمله در حوزه جمعیت ابتدا در خانواده باید آغاز شود و سپس در مدرسه و هنرمندان باید مکمل این جریان باشند.
«داریوش ارجمند»، بازیگر پیشکسوت عرصه سینما، تئاتر و تلویزیون می‌گوید: «همگان این را می‌دانند که هر کشوری همچون یک تمدن اگر دوران کودکی، نوجوانی، جوانی و پیری نداشته باشد، خواهد مرد. درواقع مرگ یک تمدن زمانی اتفاق می‌افتد که ما تصور کنیم دیگر نیاز به ازدیاد نسل نداریم در حالی‌که همیشه باید این مراتب را رعایت کنیم، هر چند با گفتن مسائل حل نمی‌شود باید به مرحله عمل رسید. همه اینها از خانواده شروع می‌شود، اینکه چه چیزهایی به کودک یاد بدهند و سپس او را راهی مدرسه کنند، بعد می‌توانیم از هنرمند هم توقع داشته باشیم که کار تولید کند و خوراک فرهنگی و فکری به کودک و نوجوان ما بدهد تا اینها در بزرگسالی تفکرشان نسبت به ازدیاد جمعیت مناسب و درست شده باشد.»
وی در ادامه تأکید می‌کند: «هنرمند می‌تواند تلاش کند تا کارهایی برای همین نسل نو انجام دهد، مثلا همین جشنواره رشدی که در مدرسه‌ها برگزار می‌شود خودش می‌تواند در جهت رشد جمعیت باشد و کودک و نوجوان ما را نسبت به آینده امیدوار کند و خانواده را بهترین مکان برایش بداند. راهکارهایی برای تقویت این فرهنگ وجود دارد چرا که امری تربیتی و فرهنگی است و باید با مدیریت قوی از خانواده و آموزش و پرورش ورود کنیم.»
نقش هنرمندان در مقابل تهدیدات فرهنگی
یکی از نکاتی که نباید مغفول واقع شود، مقابله با تهدیدهای فرهنگی دشمنان و رقباست. طی سال‌های اخیر در تقابل با سیاست جمعیتی نظام جمهوری اسلامی، برخی از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان همچنین دنباله‌های آنها در فضای مجازی، تخریب نهاد خانواده و جوانی جمعیت را در پیش گرفته‌اند.
«جهانگیر الماسی»، بازیگر پیشکسوت تلویزیون، سینما و تئاتر در این باره می‌گوید: «باید نسبت به تهدیدات غرب برای جامعه سنتی ایرانی هشدار داد؛ اگر شرایط به همین منوال پیش برود، وضعیت نسل آتی ما به خطر می‌افتد.»
الماسی با ابراز نگرانی از وضعیت نسل آتی و کم شدن نسل جوان می‌گوید: «باید تلاش کنیم دو مرتبه به سمت خانواده و ازدیاد نسل حرکت کنیم. بستر ذهنی مردم ما آماده است کافی است که ما هم قدری همت کنیم تا آنها به سمت و سوی درست به لحاظ جامعه‌شناسی و تهدیداتی که در آینده ممکن است نسل ما را دچار مخاطره کند، برسیم.»
وی بیان می‌کند: «آموزش‌های فرهنگی در سینما، تئاتر و تلویزیون از سوی اهالی هنر می‌تواند جامعه را به سمت و سوی پذیرش صحیح مفاهیم اجتماعی و فرهنگی چون اهمیت جوانی جمعیت سوق دهد. امروز ما حساس‌ترین موقعیت را در سطح جهانی و جامعه‌شناسی داریم چرا که مخالفین ما دست روی کانون خانواده گذاشته‌اند.»
الماسی تصریح می‌کند: «به جای خیلی مسائل که جایش اصلا نیازی در فیلم‌سازی ما نیست و جذابیتی هم ندارد، بحث خانواده می‌تواند جایگزین شود، همین که عشق اعضای خانواده به هم را برسانیم، کارمان را درست انجام داده‌ایم.»
لزوم توجه مسئولین فرهنگی
در نتیجه هنرمندان نیز مسئولیت مهمی در حفظ جمعیت جوان کشور دارند. اما به شرطی که مسئولین فرهنگی و سیاستگذاران و سرمایه‌گذارهای این عرصه، از ایشان حمایت کنند.
«کوروش زارعی»، بازیگر سریال‌هایی چون «یوسف پیامبر» و «آنام» در این باره می‌گوید: «قطعا هنرمندان در هر عرصه‌ای از سینما گرفته تا تئاتر، تلویزیون، تجسمی، شعر و خوانندگی الگوی جامعه هستند. این الگو می‌تواند با خلق اثر هنری تاثیر خود را بین مردم بگذارد، کسی مثل یک بازیگر شناخته شده وقتی در زمینه جمعیت یا هر موضوعی کار هنری می‌کند، روی مردم اثر خود را می‌گذارد. ما هنرمندان باید کارهایی تولید کنیم که غیرمستقیم و زیباشناسانه نسل فعلی را برای فرزندآوری ترغیب کنیم.»
مدیر هنرهای نمایشی حوزه هنری می‌افزاید: «مسئولین هم با سرمایه‌گذاری روی فیلم، تئاتر و سریال‌ها می‌توانند از هنرمندان برای تولید اثر در زمینه تشویق به فرزندآوری گام بردارند. خیلی از چهره‌های شاخص ما منتظر یک پیشنهاد خوب در این عرصه هستند، به هرحال همه ما علاقه به وطن و سرنوشت کشورمان هستیم، پس روی جوانان هنرمند سرمایه‌گذاری کنیم تا نتیجه‌اش را
ببینیم.»
این بازیگر و کارگردان تئاتر تأکید می‌کند: «مملکت ما برای بیست تا پنجاه سال آینده نیاز به نیروی جوان دارد، اگر تولید آثار در این عرصه به خود هنرمند واگذار شود، خود او راه را بلد است چرا که هنرمند کار شعاری دوست ندارد خودش می‌داند چطور بدون شعار و غیرمستقیم خلق اثری تاثیرگذار کند. اما اگر سفارشی محض باشد و مبحث حقنه شود و دستوری باشد، اثرش ضعیف می‌شود.»