قرآن؛ کتاب یا وحی؟ (شبهه ها و پاسخ ها)
* چرا در آيات قرآن كريم آمده است: «ما اين كتاب را نازل كرديم» در صورتي كه قرآن بعد از فوت پيامبر به صورت كتاب در آمد و هنگامي كه پيامبر قرآن را بر مردم مي‌خواند به صورت وحي بود و كتاب نشده بود؟
معنای کتاب
باید مشخص شود که واژۀ کتاب در قرآن به چه معناست تا بعد از آن روشن شود که چرا هنگام نزول بر آیات قرآن، اطلاق کتاب شده است.
واژۀ «كتاب» بیش از دویست بار در قرآن به كار رفته است، در موارد بسيارى مراد از كتاب، قرآن كريم است و در مواردى هم منظور از كتاب؛ تورات، انجيل، نامه عمل، نوشته، لوح محفوظ و... است.(1)
واژه «كتاب» براى نخستين بار (به حسب نزول) در سورۀ قلم به كار رفته است. سوره «قلم» را دومين سوره نازل شده دانستهاند: «أَمْ لَكُمْ كِتابٌ فِيهِ تَدْرُسُونَ؛ آيا شما را كتابى است كه از آن مىخوانيد؟»(2)
براى اولين بار واژه «كتاب» در آيه دوم سوره اعراف درباره «قرآن» به كار رفته است: «كِتابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِكْرى لِلْمُؤْمِنِينَ؛ این کتابی است که بر تو نازل شده؛ و نباید از ناحیه آن، ناراحتی در سینه داشته باشی! تا به وسیله آن، (مردم را از عواقب سوء عقاید و اعمال نادرستشان) بیم دهی؛ و تذکّری است برای مؤمنان.»
در کتب لغت یکی از معانی کتاب «نوشته» آمده است(3) و روشن است كه در آيات قرآن، كتاب به معنى مكتوب است.
چرایی اطلاق کتاب به قرآن
برهان الدين زركشى نوشته است: «قرآن از آن روى «كتاب» ناميده شده است كه انواع قصص، آيات، احكام، اخبار و معارف را به گونه‌اى ويژه در خود جمع كرده است.»(4)
شايسته آن است كه بگوييم چون قرآن كريم جامع تمام انواع علوم است كه خود فرمود: «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ»(و این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر هر چیزی است) بدان كتاب اطلاق شده است.(5) صبحى صالح در ضمن اشارهاى به نامهاى قرآن در اين باره مىنويسد: «عنوان «كتاب» براى قرآن اشاره به جمع و فراهم آوردن آن در سطور نگاشته‌هاست؛ چون كتابت به معنى جمع حروف و رسم و شكل دادن الفاظ است.»(6) «كتاب» مصدر است و لغت شناسان معناى اصلى آن را گرد آوردن و ثبت كردن دانستهاند.(7) ولى در كاربرد رايج آن، به معناى نوشتن و نيز نوشته (معناى اسم مفعولى) به‌كار مىرود كه منظور خداوند از واژه كتاب در مورد قرآن معناى اخير یعنی نوشته است.
لذا روشن می‌شود که وقتی می‌فرماید ما این کتاب را نازل کردیم به معنای نوشته شدن است نه معنای امروزی کتاب که مجموعه‌ای است از صفحات و اوراق و باید دانست که در آن زمان هم قرآن به دستور پیامبر نوشته می‌شده است، از این رو در عصر نزول نیز کتاب بود.
زمان تدوین قرآن به صورت کتاب
در مورد جمع قرآن و اينكه در چه زماني جمع آوري شده است، چند نظر در وجود دارد:
1ـ در زمان رسول خدا(صلي الله عليه و آله) جمع آوري شده است (جمع‌آوری به معنای نوشته شده در کاغذ، پوست و غیره).
2ـ در زمان ابوبكر جمع آوري شده است.
3ـ در زمان عمر بن خطاب جمع آوري شده است.
4ـ شروع جمع آوري آن در زمان ابوبكر بوده و اتمام آن در زمان عمر بوده است.(در این سه جمع به معنای جمع‌آوری نوشته‌های پراکنده در میان دو جلد می‌باشد)
5ـ در زمان عثمان جمع آوري شده است.(جمع قرائت‌هاست نه جمع خود قرآن) قرآن در زمان خود پیامبر و به دستور ایشان جمع‌آوری شده است، منتها باید دانست که منظور از جمع قرآن در زمان رسول اکرم (ص) بدان معنا نیست که کل قرآن در زمان ایشان در یک مجموعه جمع‌آوری شده است زيرا مهم و آنچه سبب دفع بسياري از شبهات از قرآن مي‌شود آن است كه حضرت دستور به جمع‌آوری قرآن داده باشند؛ حتي اگر اين جمع آوري در ضمن كاغذ‌هاي پراكنده باشد اما به صورتي كه تحريف و يا نقصان و گم شدن در مورد آنها احتمال نداشته باشد و بتواند مرجعي براي تمام نسخه‌هايي باشد كه از روي آن نوشته خواهد شد.
برخی از دلایل جمع‌آوری قرآن در عصر پیامبر
1ـ عقل: آيا معقول است كه رسول خدا كه آن‌قدر در نگهداري و فهم دقيق آيات كوشا بودند و كسي كه مي‌داند قرآن بزودي محور فرهنگ اسلامي تا روز قيامت خواهد شد، قرآن را به صورت پراكنده و تنها به صورت حفظ شده در سينه برخي از افراد رها كند؟
2ـ حديث ثقلين: در اين روایت رسول خدا(ص) می‌فرمايند من نزد شما دو شيء با ارزش باقي گذاشتم كتاب خدا و عترت من يعني اهل بيتم. طبق آنچه كه از عرف عرب به دست مي‌آيد، كتاب به نوشته‌اي گفته مي‌شود كه خصوصيت معيني داشته باشد؛ پس بر آنچه مردم در سينه‌هاي خود حفظ داشتند كتاب گفته نمي‌شود؛ اما رسول خدا در روايت خويش به چيزي اشاره مي‌كنند كه مي‌توان به آن گفت كه اين كتابي است كه براي امتش باقي گذارده است.
3ـ نوشتن قرآن به دست كاتبان وحي: همين مطلب دلالت دارد بر اينكه قرآن در زمان زندگاني رسول خدا بدون توجه به آن رها نشده و به آن توجه خاص مبذول مي‌شده است.
4ـ تالیف قرآن نزد رسول خدا و حدیث حضرت علی(ع): زیدبن ثابت می‌گوید: ما نزد رسول اكرم(ص) بودیم و قرآن را از اوراق (نوشته شده پس از وحی) تالیف می‌كردیم. حاكم می‌گوید: «این سخن دلیل روشنی است بر اینكه قرآن در عهد حیات رسول خدا گردآوری شده است.(8)
_________________
1. يحيى بن سلام، التصاريف، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا، ص 172؛ بصائر ذوى التمييز، ج 4، ص 330؛ طباطبايى، محمد حسین، الميزان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 252. 2. قلم/ 37. 3. راغب، حسین، مفردات، دمشق، دارالعلم، 1412 ق، ص 699؛ ابن منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414 ق، ج 1، ص698 و.... 4. زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1410ق، ج 1، ص 373. 5. نفحات الرحمن، ج 1، ص13؛ ابن عاشور، محمد، التحرير و التنوير، ج 1، ص 73. 6. صبحی صالح، مباحث فى علوم القرآن، قم، الرضی، 1372 ش، ص 17. 7. به همين دليل برخى گفتهاند: واژه كتاب در آنجا كه بر قرآن اطلاق شده است به معنى كتاب جامع است، چون قرآن انواع داستان‌ها، نشانه‌ها، احكام و اخبار را به طرق ويژهاى گرد آورده است. البرهان زرکشی، ج1، ص 347. 8. البرهان فی علوم القرآن، پیشین، ج 1، ص 237 و 256.