سودان؛ فریاد بی‌صدا و گوش‌های کَر(نگاه)
امین‌الاسلام تهرانی
در جریان مخابره خبرهای بد آن هم با سرعتی سرسام‌آور بعضی خبرها پررنگ می‌شوند و برخی دیگر علی‌رغم مهیب بودنشان به محاق می‌روند که البته پرداختن به آنها مجال دیگری می‌طلبد و کار نگارنده این سطور نیز نیست. خبر جنگ داخلی وحشتناک سودان نیز یکی از همین اخبار مهیب است که این روزها چندان در گوش‌ها نمی‌گیرد؛ گویا فریاد زجر سودانی‌ها بی‌صداست و گوش‌های جهانیان نیز کر است. گزارش‌های پی‌در‌پی سازمان ملل از وضعیت سودان بسیار شوکه‌کننده است. گزارش سازمان ملل در اواخر سال گذشته خورشیدی بیش از پیش روشن کرد که بحث‌های تعصبات قومی نیز چه تأثیری در این هرج و مرج داشته است. اما بندی از گزارش سازمان ملل درباره پاکسازی نژادی در شهر «الجنینه» واقع در منطقه دارفور غربی سودان: نیروهای پشتیبانی سریع مردان جوان را به طور خاص هدف قرار می‌دادند و پس از بازجویی در صورتی که معلوم می‌شد از قبیله «مسالیت» هستند، با شلیک گلوله به سر، اعدام می‌شدند. زنان این قبیله نیز مورد تجاوز فیزیکی و جنسی قرار می‌گرفتند. بر اساس این گزارش که در شورای امنیت سازمان ملل ارائه شد، ناظران مستقل تحریم‌های سازمان ملل اعلام کردند که سال گذشته بین ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر در این شهر در جریان خشونت‌های قومی نیروهای پشتیبانی سریع و شبه‌نظامیان عرب متحد آنها کشته شدند.
حالا نیز هیئت حقیقت‌یاب سازمان ملل در سودان اعلام کرد که درگیری‌ها در این کشور جان‌باختن هزاران سودانی را در پی داشته است. هیئت حقیقت‌یاب سازمان‌ملل در سودان از جان‌باختن هزاران غیرنظامی و آوارگی میلیون‌ها سودانی در پی نزدیک به یک سال جنگ و درگیری در سودان خبر داد. «استفان دوجاریک» سخنگوی دبیرکل سازمان ملل متحد در این خصوص گفت: بیش از ۶ میلیون نفر در داخل سودان آواره شده‌اند و نزدیک به ۲ میلیون نفر دیگر نیز به کشورهای همسایه گریخته‌اند. همچنین نزدیک به ۲۴ میلیون نفر در سودان به کمک نیاز دارند. همچنین دوجاریک بیان کرد که دوشنبه آینده پاریس میزبان کنفرانسی بشردوستانه درباره سودان و همسایگان آن است و فرانسه، آلمان و اتحادیه اروپا در این کنفرانس شرکت خواهند کرد.
دوجاریک افزود: جویس مسویا دستیار دبیرکل سازمان ملل متحد در امور بشردوستانه همراه برخی دیگر از مسئولان سازمان ملل در این کنفرانس شرکت خواهند کرد و خواهان افزایش منابع برای گسترش عملیات امدادرسانی در سودان و منطقه خواهند شد. وی ادامه داد: همچنین آنها خواهان بهبود رسیدن کمک‌های بشردوستانه خواهند شد تا آژانس‌ها بتوانند کمک‌های نجات‌بخش را در زمان مناسب به جوامع نیازمند برسانند. دبیرکل سازمان ملل متحد نیز در این کنفرانس از طریق ویدئو پیامی را ارسال خواهد کرد.
گفتنی است، سومین کشور بزرگ آفریقا و نیز دومین کشور بزرگ جهان عرب پس از الجزایر مدت‌هاست که درگیر نزاع‌های داخلی است. باز هم این کشور میدان درگیریهای تازه است؛ درگیری مسلحانه تمام عیاری که از سال گذشته در پایتخت و دیگر نقاط سودان میان نیروهای ارتش و نیروهای واکنش سریع شکل گرفته است. روز شنبه، 26 فروردین 1402 (15آوریل 2023)، ۱۰۰ خودروی زرهی وابسته به نیروهای واکنش سریع در اطراف خارطوم، پایتخت سودان، به‌ویژه در پایگاه نظامی مروی مستقر شدند، ارتش این اقدام را تهدید تلقی کرد و درگیری‌ها میان دو طرف آغاز شد. پیش از این امیدهایی برای حل‌وفصل اختلافات میان دو طرف از راه گفت‌وگو وجود داشت اما این امیدها به‌مرور کمرنگ‌تر شد. در پی این اتفاقات جنگی داخلی شکل گرفت که هر روز روی وحشتناک‌تری از خود نمایان می‌کند.
در واقع در سال ۲۰۱۹، اعتراض‌ها علیه نظام ۳۰ ساله عمر البشیر تمام سودان را فرا گرفت. سرکوب نیروهای امنیتی هم نتوانست جلوی اعتراض‌ها را بگیرد و بدین ترتیب، با دخالت ارتش، «عمر البشیر» از قدرت کنار گذاشته شد. اما غیرنظامیان در مخالفت با حکومت نظامیان و در حمایت از انتقال دموکراتیک قدرت در کشور، به اعتراضات خود ادامه دادند. بدین ترتیب دولتی متشکل از چهره‌های نظامی و غیرنظامی تشکیل شد. اما این دولت نیز در کودتای نظامی ۲۰۲۱ سرنگون شد و با آغاز حکومت مطلق نظامیان، رقابت میان البرهان و حمیدتی بالا گرفت. اواخر سال ۲۰۲۱ اعتراض‌ها و فشارهای بین‌المللی به تدوین توافقی برای انتقال قدرت به غیرنظامیان انجامید، اما گفت‌وگوها دربارۀ نحوۀ اجرای آن به بن‌بست رسید.
شاید بتوان ریشه اصلی این اختلاف شدید کنونی را کاهش قدرت و اختیارات فرمانده نیروهای واکنش سریع و حتی مطرح شدن بحث ادغام این نیروها در ارتش سودان دانست. اما به هر حال، چنان‌که اشاره شد، این دو فرمانده درباره توافقنامه چارچوب (تشکیل دولت مدنی و خروج نظامیان از صحنه سیاست) اصلاح ساختار ارتش و تشکیلات امنیتی، روابط خارجی سودان با یکدیگر اختلاف نظر دارند.
گفتنی است، کشور سودان با متجاوز از ۲۵۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت پر وسعت‌ترین کشور آفریقایی و نیز بزرگ‌ترین سرزمین در بین کشورهای اسلامی است. ترکیب جمعیت کشور سودان – که حدوداً 47 میلیون نفر جمعیت دارد – فوق‌العاده پیچیده است، به طوری‌که ده گروه قومی مهم را می‌توان در آن تشخیص داد. این کشور با مصر، لیبی، چاد، آفریقای مرکزی، زئیر، کنیا، اوگاندا و اتیوپی مرز مشترک دارد. قوم عرب دارای مفهومی بیشتر زبانی یا فرهنگی است تا نژادی؛ تردیدی نیست که قبایل عرب عمیقا در این سرزمین نفوذ یافته‌اند، ولی آنها غالبا با بومیان آمیزش کرده و به طور تدریجی هویت نژادی خود را از دست داده‌اند ولی بر فرهنگ، ادبیات و زبان سودان اثر نهاده‌اند، از لحاظ جغرافیایی منطقه شمال سودان به دنیای عرب و ناحیه جنوب به جهت مردم و تولیداتش به آفریقای سیاه مربوط می‌شود.
سودان از دهه ۱۹۸۰ تا سال ۲۰۰۵ درگیر جنگ داخلی خانمانسوز بود. در جریان این سال‌ها حکومت و شمال سودان که عمدتا عرب مسلمان با جنوب سودان که عمدتا مسیحی بودند و جنگجویان آن به نام «جنبش/ارتش آزادی مردم سودان» شناخته می‌شدند، درگیری داشتند؛ جنگی که نزدیک به دو میلیون کشته و میلیون‌ها آواره برای سودان به جا گذاشت.
در سال ۲۰۰۵ حکومت سودان با «جنبش/ارتش آزادی مردم سودان» با پا درمیانی آمریکا، سازمان ملل متحد و اتحادیه آفریقا، توافقی برای تقسیم قدرت امضا کرد و این زمینه را برای مستقل شدن سودان جنوبی را فراهم کرد و سرانجام در ۹ جولای سال ۲۰۱۱ استقلال خود را گرفت.
سودان در این مدت جنگ داخلی از سوی عمر البشیر یک ژنرال نظامی که در یک کودتای نظامی در سال ۱۹۸۹ به قدرت رسیده بود، اداره می‌شد. چنان‌که پیشتر نیز اشاره شد، پس از استقلال سودان جنوبی و افزایش بحران اقتصادی و فقر در این کشور، دولت البشیر با موجی از نارضایتی مردم مواجه شد. از اواخر سال ۲۰۱۸ تا اواسط ۲۰۱۹ مردم در سراسر سودان دست به تظاهرات زده و خواستار کناره‌گیری البشیر پس از ۳۰ سال حکومت، شدند.