پرسش:

جعل  حدیث در صدر اسلام از چه زمانی آغاز شد و سردمداران آن چه کسانی بودند؟

پاسخ:

دوران رسالت

پیامبر اکرم‌(ص) در حدیثی که شیعه و سنی بر آن اتفاق نظر دارند می‌فرماید: من کذب علی متعمدا فلیتبوأ مقعده من النار» اگر کسی آگاهانه بر من دروغ ببندد، جای خود را از آتش پر کرده است (صحیح بخاری، ج1، ص35) 

این سخن پیامبر(ص) حکایت از دروغ بستن بر آن حضرت در زمان حیات ایشان دارد و ضمنا هشداری به امت اسلامی است که در آینده کسانی می‌آیند که روایاتی را به دروغ به پیامبر(ص) نسبت می‌دهند. در برخی نقل‌های این حدیث از امام علی(ع) آمده است که پیامبر(ص) فرمود: «لقد کثرت علی الکذابه وستکثر» به تحقیق دروغ بستن به پیامبر(ص) زیاده شده و در آینده نزدیک بیشتر هم خواهد شد. (الکافی، ج1، ص 62) همچنین از امام صادق(ع) روایاتی نقل شده که شیوع جعل حدیث در دوره‌های مختلف را نشان می‌دهد. (اختیار معرفه الرجال، شیخ طوسی، ج 2، ص 593)

مبدأ زمانی جعل حدیث

یکی از مهم‌ترین مباحث مربوط به احادیث‌ جعلی، بحث از مبدا زمانی جعل و نخستین‌ انگیزه‌‌های جعل حدیث است که دیدگاه‌‌هایی در این باره مطرح شده است:

1- عصر پیامبر: برخی دانشمندان اهل سنت معتقدند:  دروغ بستن بر پیامبر(ص) از زمان حیات ایشان آغاز شد. هر چند در آغاز بسیار اندک بود اما بعدها گسترش یافت. (اضواء علی «سنت المحمدیه، محمودابوریه، ص 65)

2- همزمان با شهادت امام علی(ع) و از سوی شیعیان: عده‌ای از علمای اهل سنت که دیدگاه‌هایی نزدیک به سلفیون دارند از جمله: مصطفی سباعی، عجاج خطیب و حسن فلاته معتقدند جعل حدیث همزمان با شهادت علی(ع) و از ناحیه شیعه به وقوع پیوست. یعنی شیعیان روایاتی در فضیلت امام علی(ع) و نیز مذمت خلفا جعل کردند. این گروه ضمنا جعل حدیث در اهل سنت را انکار نمی‌کنند،  اما معتقدند این واقعه در عکس‌العمل به جعل حدیث از سوی شیعه رخ داده، و آنها هم سعی کردند روایاتی در فضایل خلفا نقل کنند. (السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، مصطفی سباعی، ص 92) 

نقد دیدگاه جعل حدیث توسط شیعیان

1- جعل حدیث در فضایل علی(ع) در دوره خلفا ممکن نبود. زیرا در این زمان سیاست غالب و رسمی بر منع نقل و نگارش و کتابت حدیث به ویژه در حوزه فضایل و رذایل قرار داشت. هر چند نقل حدیث در حوزه احکام عملی سخت‌گیری کمتری داشت. در دوره خلافت امام علی(ع) هم با وجود حاکمیت و نظارت حضرت اصولا شیعیان نمی‌توانستند به جعل حدیث اقدام کنند.

2- به دنبال شهادت امام علی(ع) زمانی نگذشت که معاویه حاکم شد و با صدور بخشنامه‌‌های مکرر به جعل حدیث متوسل شد. در این زمان بود که هم اخبار فضایل و رذایل و هم اخباری موسوم به اسرائیلیات جعل شد که همگی در خدمت بنی‌امیه و اهداف آنان بود. علاوه بر آن معاویه تعدادی از صحابه و تابعان را تطمیع کرد تا اخبار زشت و موهنی درباره امام علی(ع) جعل کنند. روایاتی که کفر یا جهنمی بودن علی(ع) (نغوذبالله) نتیجه‌گیری شود. در بین صحابه ابوهریره و مغیره ابن‌شعبه و در بین تابعین عروه ابن زبیر این احادیث را جعل و نقل کرده‌اند. (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ج 11، ص 47-44)

3- بخشنامه‌های معاویه در سه مرحله صادر شد و به همه شهرها ابلاغ کرد. ابوالحسن مدائنی نوشته است، وقوع جعل حدیث پیرو فرمان‌های معاویه بود که وقتی به خلافت رسید بخشنامه‌هایی صادر و به همه شهرها ارسال کرد و در آن از عمال و کارگزاران خود دعوت کرد به راویان حدیث بگویند فضایلی را درباره عثمان جعل و نقل کنند. و زمانی که این بخشنامه به شهرها رسید، راویان به نقل فضایلی درباره عثمان پرداختند، چنانکه شهرها از فضایل عثمان پر شد. معاویه سپس بخشنامه دومی را صادر کرد و در آن به عاملان خود نوشت که اینک از مردم بخواهید که نقل فضایل عثمان را کنار گذارند و فضایلی را درباره ابوبکر و عمر نقل کنند و روایان و محدثان نیز به نقل فضایلی درباره ابوبکر و عمر اقدام کردند. در این راستا فضایل زیادی در رقابت با فضایل علی‌ابن ابی‌طالب(ع) جعل گردید. مدتی بعد معاویه بخشنامه سوم خود را صادر کرد و در آن به عاملان و کارگزاران خود دستور داد از مردم بخواهند از نقل فضایل علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) خودداری کنند، و اگر کسی به نقل فضایل حضرت علی(ع) اقدام کند، دیگر از ناحیه خلفا حمایت و تامین نخواهد شد. حقوق دریافتی او از بیت‌المال قطع خواهدشد و خانه‌اش هم بر سرش خراب خواهد گردید. (شرح نهج‌البلاغه، ابن‌ابی‌الحدید، ج 11، ص 47-44). همچنین در زمان خلافت معاویه، زیادابن‌ابیه ناقلان فضایل امام علی(ع) را در کوفه دستگیر و اعدام و یا زبانشان را قطع می‌کرد. بنابراین تهمت جعل حدیث به شیعیان وجاهتی ندارد و با حوادث تاریخی صدر اسلام انطباق ندارد!