موانع پیش روی کشاورزان و راهکارهایی برای تسهیل زراعت-بخش نخست
بازاریابی محصولات مهم‌ترین چالش بخش کشـاورزی
گالیا توانگر
هر جا که سر برمی‌گردانم، نسیم لابه‌لای گیاهان دارویی «توله» می‌پیچد، بعد راه خود می‌گیرد و از سر اماکن تاریخی دزفول می‌گذرد؛ حتی در زمستان هم چشم تا بی‌نهایت سبزی می‌بیند. من که از شلوغی پایتخت گریخته‌ام، گویی به بهشتی در آمده‌ام که همیشه از پشت پنجره آپارتمان، حسرتش را می‌کشیده‌ام؛ بنابراین چشمانم را باز باز به سبزی این صیفی‌کاری و آن صیفی‌کاری دزفول در می‌اندازم و هوای بهار در زمستان این خطه از کشورم را به ریه‌هایم می‌دهم.
دمی زیر سایه مسحورکننده درخت تنومند «کُنار» می‌آسایم. شاخه‌هایش مأمن هزار پرنده بهارخواب است، در زمستان جنوب. از دوردست چند کشاورز را می‌بینم که به این سمت رهسپارند. بلند می‌شوم و به سمتشان می‌روم تا داستان زحمت و رنج ایشان را بنویسم. یکی از دوستان داستان‌نویسم پیش‌تر به من گفته بود: «زحمت خودخواسته است و شیرین و سازنده، اما رنج‌ها از بیرون می‌آیند.» من خوش دارم از چالش زندگی این کشاورزان بنویسم تا هم برایشان راهکاری یافت شود و هم به توسعه قطب صیفی‌کاری کشور بیش از اینها بیندیشیم؛ چرا که نباید از این فرصت طلایی اقتصادی و اشتغال‌زایی بدون برنامه‌ریزی و مدیریت بهینه گذر کنیم.
اجاره‌بهای بالای زمین کشاورزی
دزفول در بخش شمالی خوزستان واقع است و در خاک آن بیشتر سبزی و صیفی برگی و غده‌ای کشت می‌شود. شوری خاکش نسبت به خاک جنوب خوزستان کمتر بوده و از لحاظ آب به دلیل همجواری با رودهایی مثل کرخه، دز و کارون از سمت شوشتر نباید در ظاهر امر مشکلی داشته باشد. حتی از آب سد گتوند هم برخورداری دارد. (البته آب گتوند کمی شوری دارد.) دزفول قطب شماره یک صیفی‌کاری کشور است. بعد از آن جیرفت در جنوب کرمان قطب شماره دو محسوب می‌شود.
سجاد بخشی یک صیفی‌کار و گندم‌کار در حوالی ایستگاه قطار «سبز آب» است. وی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «زمین‌های کشاورزی این منطقه بیشتر هیئتی هستند. هیئتی یعنی اینکه متعلق به دولت‌اند و سند ۹۹ساله دارد.»
می‌گویم: «شبیه مسکن مهر؟»
می‌گوید: «احسنت.»
این کشاورز دزفولی ادامه می‌دهد: «یکی از چالش‌های کشاورزان منطقه این است که هزینه تولید محصول از هر لحاظی که خیالش را کنید، تصاعدی افزایش داشته است. ما این زمین‌های هیئتی را از کسی که اختیاردارش است، اجاره می‌کنیم و زیر کشت می‌بریم. سال پیش هزینه اجاره هر هکتار زمین یک میلیون و ششصد بود، اما حالا به دو میلیون و سیصد افزایش داده‌اند. یک زمانی بابت اجاره هر هکتار تنها بین 150 تا 200 هزار تومان می‌پرداختیم.»
وی به چالش دیگری که به افزایش هزینه تولید محصول می‌انجامد، اشاره کرده و می‌گوید: «شاید باورش سخت باشد، اما ما علی‌رغم همجواری با رودها، با چالش آب هم مواجه هستیم. ماشین‌هایی می‌آیند و تقسیم آب می‌کنند. آخرین باری که در سال جاری محصول من تقریباً سیراب شده، آذرماه بوده است. هر بار هم که می‌گوییم: محصول لب‌تشنه است، می‌گویند: سدها نیمه‌خالی هستند و باید منتظر باران باشید. ما مبالغی هم برای آب می‌پردازیم، ولی زمین بموقع سیراب نمی‌شود.»
از «بخشی» می‌پرسم برای سیراب کردن هر هکتار زمین زیر کشت چقدر می‌پردازید؟ وی پاسخ می‌دهد: «بستگی به نوع محصول دارد. برای هر هکتار چغندر هشت میلیون تومان، برای هر هکتار گندم یک میلیون و ششصد هزار تومان، برای هر هکتار کاهو پنج میلیون تومان و...» این کشاورز در ادامه به هزینه بالای هر کیسه کود و بذر اشاره کرده و می‌گوید: «هر هکتار به 15 تا 20 کیسه کود نیاز دارد. هر کیسه کود هم قیمت آزادش 550 هزار تومان است. دولت برای هر هکتار تنها 2 کیسه داده که بابت هر کیسه 150 هزار تومان پرداخته‌ام، اما نمی‌دانم این تعداد کیسه کود را چطور بین 6 هکتار زمین زیر کشتمان تقسیم کنم؟ مجبوریم کم و کسری کودمان را با قیمت بسیار بالا از دلالان تهیه کنیم.» وی اشاره دارد که جهاد کشاورزی محصولشان را می‌خرد، اما معمولاً پول یکجا به کشاورز پرداخت نمی‌شود که بتواند بموقع برای کشت بعدی خود بذر تهیه کند.
لب‌تشنگی محصول
رضا‌پور ارشادی صیفی‌کاری دارد و انواع کلم، لبو، هویج، کاهو، بادمجان و سیب می‌کارد.
همین‌جا بگویم که سیب و شکر نامی مرسوم برای دختران منطقه بوده است، شاید چون چغندرکاری و سیب‌کاری رواج داشته است.
این کشاورز به عدم رغبت نسل جوان روستا به کار صیفی‌کاری اشاره کرده و می‌گوید: «هزینه تولید محصول هر بار تصاعدی افزایش یافته و کمر کشاورزان منطقه خم شده است. جوان‌ترها هم به شهر مهاجرت می‌کنند.»
از وی درباره چالش آب کشاورزی در منطقه سؤال می‌کنم: «چرا از شیوه‌های جدید آبیاری استفاده نمی‌کنید تا هزینه آب پایین بیاید؟» وی پاسخ می‌دهد: «باید چاه بزنیم و موتور بگذاریم. هزینه اینها سرسام‌آور است.»
می‌پرسم: «اگر چاه بزنید، در منطقه کشش دارد؟» وی می‌گوید: «آب زیرزمینی هست، اما بیشتر باغچه‌دارها چاه زده‌اند. هر سال هم سطح آب چاه که پایین می‌رود به لایروبی و مرمت نیاز پیدا می‌کند. همین امسال 4، 5 نفر کارگر مرمتی داخل چاه برقشان گرفت و فوت کردند!»
راهکار پیش‌خرید محصول
رضا کشاورز دکترای اصلاح نباتات و عضو مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی دزفول، این خطه را دارای اقلیم گرم و خشک معرفی کرده و می‌گوید: «البته میزان خشکی این خطه از جنوب خوزستان متمایز است؛ چرا که بارندگی و رطوبت بیشتری دارد. از نیمه جنوبی کشور به سمت نیمه شمالی حوالی ماه‌های 9 و 10 و 11 و 12 همه مناطق یخبندان هستند، اما در دزفول حتی در این ماه‌ها شرایط و ظرفیت صیفی‌کاری وجود دارد.»
وی در ادامه به رخداد تلخ معدوم کردن اجباری پاره‌ای از محصولات توسط خود کشاورز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: «بزرگ‌ترین چالش کشاورزی در منطقه چالش بازاریابی برای محصول است. بنده معتقدم ما بیش از حد هم تولید نمی‌کنیم که مازاد داشته باشیم، ولی بازاریابی خوبی صورتی نمی‌گیرد.»
از وی سؤال می‌کنم: «یعنی باید بستر صادرات را فراهم کرد؟» این دکترای اصلاح نباتات پاسخ می‌دهد: «من بیشتر معتقدم ما چندان مازاد تولید نمی‌کنیم و باید به بازاریابی داخلی معطوف شویم. یکی از راهکارهایی که برای رونق بازاریابی به ذهنم می‌رسد، خرید قراردادی محصول است. برای مثال در شوش یک نوع آردی تولید می‌شود به نام «دوروم». این آرد برای نان نیست و صرفاً به کار تولید ماکارونی می‌آید. کارخانه‌های ماکارونی می‌توانند این محصول را پیش‌خرید کنند تا کشاورز بتواند گندمش را بکارد و به‌وقت برداشت و تحویل محصول به کارخانه، مابقی پولش را بگیرد. متأسفانه به این قبیل راهکارها توجه نمی‌شود. من کشاورزی را می‌شناسم که «دوروم» کاشته و نهایتاً به دلیل نبود سیلوی مخصوص ذخیره این نوع گندم و موفق نبودن در بازاریابی، محصولش را به سیلوی ذخیره گندم معمولی سپرده و محصول لطمه خورده است.»
از این عضو مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی دزفول می‌پرسم: «در گفت‌وگویی که با کشاورزان منطقه داشته‌ام، برخی عنوان کردند که اساساً الگوی کشت در این منطقه رعایت نمی‌شود. تصور نمی‌کنید با رعایت الگوی کشت تا حدودی مشکلات آب کشاورزی حل‌وفصل گردد؟» وی در پاسخ به این پرسش برایمان تبیین می‌کند: «یکی از مشکلات ما در ترویج الگوی کشت مناسب این است که با جامعه بزرگی از کشاورزان خرد رو‌به‌رو هستیم. جمع کردن این تعداد کشور خرد و تفهیم الگوی کشت‌کار بسیار دشواری است. مثلاً ما به یک کشاورز می‌گوییم: بهتر است ماش بکاری، اما او وقتی می‌بیند کاشت برنج برایش چندبرابر سوددهی دارد، زیر بار رعایت الگوی کشت و ضرر مالی‌اش نمی‌رود.»
از کرج تا دزفول و کشورهای عربی
محمد حموله شمس‌آبادی، صیفی‌کار دیگری از خطه جنوب به گزارشگر کیهان می‌گوید: «کاهو را کیلویی 5 هزار تومان می‌فروشیم و بعد در تهران شما کیلویی چند می‌خرید؟»
با گوشی تلفن همراهم نرخ کاهو را در بازار میوه و تره‌بار تهران جست‌وجو می‌کنم: «کاهو رسمی پاک شده هر کیلو 13 هزار تومان و کاهوی پیچ (سالادی) از قرار کیلویی 18 هزار و پانصد تومان.» این صیفی‌کار در ادامه می‌گوید: «برای بسته‌بندی محصول نیاز به سبد، گراف و نخ داریم که همه اینها برای بسته‌بندی 40 هزار تومان آب می‌خورد.» وی در ادامه متذکر می‌شود: «در حال حاضر 20 میلیارد بر روی زمین کشاورزی خود هزینه کرده‌ام، چنانچه 10 میلیاردش برگردد، باز هم از هیچ بهتر است. من حدود 80 کارگر مرد و 80 کارگر زن دارم. اگر روند زیان‌دهی همین‌گونه پیش برود، شاید دیگر نتوانیم ادامه دهیم و این مساوی با بیکاری این کارگران است.» این کشاورز به پدیده دور از ذهن دیگری درباره بازاریابی محصولات این منطقه اشاره کرده و می‌گوید: «یک تعداد دلال از کرج می‌آیند دزفول، محصول ما را می‌خرند و به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس می‌فرستند.» با تعجب می‌پرسم: «خوب اگر قرار به صادرات باشد، چرا خود شما بی‌واسطه بازاریابی خارجی ندارید؟» وی صراحتاً پاسخ می‌دهد: «ما کسی را آن طرف آب نمی‌شناسیم. حقیقتش اگر این دلال‌ها هم نبودند، محصول روی زمین می‌ماند و باید خوراک دام می‌شد.»
یاوران تولید در پایش مزارع گندم بنیان
تیم محققان مرکز تحقیقات کشاورزی صفی‌آباد دزفول با محوریت عملیات داشت مزارع گندم در خصوص تاریخ و روش‌های کاشت، ارقام جدید گندم، تراکم، آب معادل بذر مصرفی، ضرورت تغذیه متعادل عناصر ماکرو و میکرو در مراحل رشد، کنترل علف‌های هرز، بیماری‌ها و آفات گندم و نکات اساسی در انتخاب و کالیبراسیون سمپاش‌ها آموزش دادند.
به گزارش روابط عمومی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی صفی‌آباد دزفول، کارگاه آموزشی ترویجی مدیریت زراعی گندم و کنترل بیماری‌های محصولات با محوریت عملیات داشت مزارع گندم در قالب یاوران تولید با هدف بررسی مسائل و مشکلات کشاورزان در مزارع گندم مرکز جهاد کشاورزی آزادی شهرستان اندیمشک برگزار شد.
در این دوره که با میزبانی مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان اندیمشک برگزار شد، محققان و اعضای هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی صفی‌آباد دزفول توصیه‌های کاربردی درباره ارقام جدید گندم، تراکم و تاریخ کاشت، ضرورت انجام آزمون خاک و تغذیه متعادل عناصر ماکرو و میکرو در مراحل رشد، نکاتی در خصوص روش‌های کاشت، انتخاب و کالیبراسیون سمپاش‌ها، کنترل علف‌های هرز، بیماری‌ها و آفات گندم و نکات اساسی در خصوص آبیاری ارائه کردند. این برنامه که با اعلام قبلی و با استقبال کشاورزان رو‌به‌رو شده بود با مشارکت بهره‌برداران به‌صورت تبادل‌نظر و پرسش و پاسخ ادامه و پایان یافت.