نگاه به گذشته چشـم‌انداز آینـده
شکوفه مظفری‌پور
جشنواره فیلم فجر ۴۲ برخلاف سال گذشته که محل انتقام‌گیری سیاسی برخی‌ها شده بود امسال به دور از هیاهوهای توخالی آغاز شد و به کار خود نیز پایان داد. جشنواره‌ای که بعد از دوران سخت و نفسگیر کرونا، جان تازه‌ای به سینماهای کشور بخشید و همچون دوره‌های پیشین نقاط قوت و ضعف خود را داشت. درباره کیفیت برگزاری این رویداد بزرگ فرهنگی به گفتوگو با منتقدان سینما نشستیم.
نبود چشم‌انداز در سینمای ایران
سهیل کریمی، منتقد و مستندساز معتقد است: با توجه به اینکه مجموعه‌ای از کارشناسان حوزه سینما به عنوان هیئت انتخاب در این جشنواره حضور دارند و آثاری را انتخاب می‌کنند، در جشنواره ۴۲ اثر خوب و بسیار خوب و اثر بسیار ضعیف هم داشتیم که این نوع گزینش‌ها با هم هم‌خوانی نداشتند.
وی تاکید می‌کند: بزرگ‌ترین معضل و ضعفی که در سینما داشتیم و داریم نبود قصه خوب است به همین دلیل نمی‌توانیم از کارگردانی، بازیگردانی، بازیگران و موارد دیگر توقع داشته باشیم و این طبیعی است که ذائقه مخاطب هم تغییر کند چون هیچ مهندسی، دورنما و چشم‌انداز درستی از طرف مسئولان فرهنگی، رسانه‌ای و هنری برای سینما وجود ندارد. به همین دلیل مخاطب سینمای ایران بلاتکلیف است.
این پژوهشگر سینما یادآور می‌شود: در دهه ۶۰ آثاری ساخته شد که سینمادوستان برای تهیه بلیط سینما در صف می‌ایستادند و جشنواره‌ها هم همین‌گونه بود و آن تعدد آثار در عین حفظ کم و کیف خود، رگ مخاطب را هم در دست داشتند.
وی می‌گوید: در برخی ژانرها مانند آثار کمدی نیازی نیست که حتماً استانداردترین‌های درام را رعایت کرد. در این جشنواره «شهسوار» یک طنز فاخر بود، در کنار آن فیلم «صبحانه با زرافه‌ها» که طنز پرخنده‌ای نیز بود اکران شد اما این خنده منوط بر این شده که بسیاری از قبح‌ها بشکند، نمایش مواد مخدر، فساد و فحشا در این فیلم یعنی مضحکه قرار دادن مخاطب!
این منتقد و پژوهشگر سینما معتقد است: در این جشنواره اثر خوبی همچون «پروین» داشتیم اما قصه فیلم «دست ناپیدا» به حدی ضعیف بود که نه می‌توان آن را در رده سینمای کودک و نوجوان نهاد نه تله‌فیلم؛ گویی در حال آزمون و خطا بوده است. فیلم «آسمان غرب» نیز اثر بسیار ضعیفی بود همچنین فیلم «احمد»، البته فیلم «احمد» نکات مثبتی هم داشت اما منطق فیلمنامه‌ای نداشت. این روند فیلم‌های جشنواره سیر سینمای کشور را نزولی کرده است.
کریمی تأکید می‌کند: یقیناً باید بین کیفیت و کمیت آثار راه یافته به جشنواره تعادل را رعایت کرد و نباید برای حفظ کمیت از کیفیت آثار چشم‌پوشی کرد و برعکس. در حالی که مسئولان سینمایی با قرار ندادن امکانات برای نخبگان هنر، بیشتر درصدد ارائه آمار و ارقام هستند. این رویه قرار است تا کی ادامه داشته باشد؟!
وی درباره تنوع ژانر فیلم‌ها معتقد است: بنده قائل به این نیستم که تنوع ژانر در جذب مخاطب مؤثر است، ما اگر طنز فاخری چون «شهسوار» را در فیلم فجر اخیر دیده‌ایم در مقابل طنز «دو روز دیرتر» نیز اکران شده که به عقیده بنده این فیلم مناسب مخاطب بالای ۳۰ سال است. به نظر می‌رسد رویه‌ای که در سینمای ما جاری است پس از تغییر ذائقه‌ای که در مخاطب ایجاد کرده، تنها درصدد سرگرم کردن مخاطب است.
این مستندساز یادآور می‌شود: ما اگر قائل به نگاه شهید «مرتضی آوینی» باشیم که سینما قرار است انسان‌ساز، فرهنگ‌ساز و تمدن‌ساز باشد این نیست نتیجه‌اش. ما در دهه ۷۰ فیلمی مانند «لیلی با من است» ساخته «کمال تبریزی» که هم کمدی بود هم جنگی یا فیلمی مانند «مارمولک»، هیچ‌کدام از این دو اصول را زیرپا نگذاشته بودند، چنین فیلم‌هایی هستند که می‌توانند الگو و ملاک دیگر فیلم‌ها قرار بگیرند.
وی با تاکید به اینکه جشنواره فجر مال انقلاب اسلامی است، می‌افزاید: این جشنواره باید هم سیاسی باشد و رعایت استانداردهای آن معیارهای انقلاب است اما سیاسی بودن صرفاً ضدانقلابی بودن نیست و نباید قضاوت‌ها دلبخواهی و به دور از عدالت باشد. این نگاه حاکم بر جشنواره مخاطب را علیه انقلاب قرار می‌دهد. اگر فلان بازیگر ممنوع‌الفعالیت است چرا اجازه نقش‌آفرینی در فیلم جشنواره را یافته و اگر بازی او مانعی ندارد چرا جایزه به او اهدا نشده است؟! این موارد مغلطه سیاسی است.
کریمی با انتقاد از عملکرد عوامل اجرائی جشنواره می‌گوید: این جشنواره از لحاظ برگزاری، جذب، انتخاب آثار و اعلام نتایج اصلاً جشنواره خوبی نبود. عملکرد دبیر و عوامل اجرائی این جشن فرهنگی بسیار ضعیف بود و بنده با انتقاد از این عملکرد برخی آثار را در حد اکران در جشنواره و بعضی آثار را در اندازه دریافت جوایز نمی‌دانم.
لزوم پرهیز از غلبه روح سکولاریسم
بر فیلم‌های ارزشی
محمدرضا شاه‌حسینی، منتقد سینما درباره کیفیت فیلم‌های راه یافته به چهل‌ودومین جشنواره فجر می‌گوید: جشنواره امسال از حیث کلی توفیقاتی در تنوع و تکثر آثار داشت و از آن ژانر اجتماعی که در دولت‌های گذشته در سینما غالب شده بود، عبور کرد اما متأسفانه کیفیت آثار با وجود هزینه‌های بالای تولید، نازل بود که یکی از دلایل افزایش هزینه‌های تولید، حضور ارگان‌ها در حمایت از تولید فیلم‌ها بوده است.
وی معتقد است: اگر روح سکولاریسم بر بدنه ژانر دفاع مقدس یا ارزشی غالب شود یک فاجعه را رقم خواهد زد. این معضل مانند جشنواره امسال یا برای مسئولان ناپیداست یا بی‌اهمیت، زیرا آنها به ارائه آمار اکتفا می‌کنند.
این منتقد سینما با تأکید بر اینکه تنوع ژانرها و خروج فیلم‌ها از یک‌رنگی و فضای آپارتمان به شکل مقطعی خوب است، می‌افزاید: تنوع ژانر نیاز به رعایت حداقل استانداردها برای مخاطب مسلمان ایرانی دارد و اگر قرار باشد بخش نظارت همانند جشنواره امسال متوجه پیام فیلم به مخاطب نشود با گذر زمان و الگو قرار گرفتن برای سایر تولیدات نگران‌کننده خواهد بود و در آفت دوم اگر فرم آثار در تنوع ژانر مورد توجه قرار نگیرد باعث ریزش مخاطب می‌شود.
وی درباره داوری‌های جشنواره هم می‌گوید: داوری‌های امسال فراز و فرودهای خاص خود را داشت و قابل پیش‌بینی نیز بود به همین دلیل کیفیت داوری قابل دفاع نیست. واقعاً هیئت داوران براساس چه شاخصه‌هایی یک سری آثار را برگزیدند و آثار ارزنده را نادیده گرفتند؟!
جای خالی استراتژیست فرهنگی
شاه‌حسینی پیشنهاد می‌کند: باید در تشکیل تیم داوری یک جامع‌نگری وجود داشته باشد، در ترکیب داوران علاوه‌بر پیشکسوتان سینما باید یک سری استراتژیست‌های فرهنگی که علقه‌ای به تولید فیلم در سینما ندارند، در میان داوران حضور داشته باشند تا مجموعه هیئت داوران را در انتخاب اصلح هدایت کنند. بالاخره همیشه به داوری‌ها انتقاداتی می‌شود اما در داوری امسال معیارها حفظ نشده بود.
این منتقد سینما ادامه می‌دهد: برای مثال ما در فیلمی مانند «مجنون» شاهد موسیقی قابل ستایش آن بودیم که ماهرانه باعث پوشش ایرادات فیلم شده بود و از «مجید انتظامی»، آهنگساز اثر هم تقدیر شد که بجا هم بود اما برخی انتخاب‌ها به ویژه در بخش بازیگران شایستگی دریافت سیمرغ را نداشتند.
جدایی اهالی رسانه و منتقدان
و نزول نشست‌ها
شاه‌حسینی درباره عملکرد دبیر و عوامل اجرائی جشنواره می‌گوید: اگر جشنواره امسال را با دولت آقای روحانی مقایسه کنیم عملکرد قابل قبولی داشت اما در مقایسه با دولت نهم، دهم و قبل‌تر، خانه جشنواره دچار یک افت جدی شد. در جشنواره امسال برج میلاد به اهالی رسانه اختصاص داده شد، پیشکسوتان سینما در پردیس ملت حضور داشتند، منتقدان در سینما چهارسو حاضر شدند و طیفی از تولید‌کنندگان سینمایی در سینما سروش فیلم‌ها را تماشا کردند، این عدم ارتباط گروه‌ها باعث شد کمتر نگاه دقیق و کارشناسی نسبت به تولیدات هنری و ارزشی صورت بگیرد اما قبلاً این چند گروه با هم بودند و طی گفت‌وگویی که بین‌شان انجام می‌شد فیلم‌ها در محیط جشنواره پایش می‌شدند، به همین دلیل کیفیت نشست‌های خبری در جشنواره امسال بسیار پایین بود.
بی‌اهمیتی به بخش مهم بین‌الملل
شاه‌حسینی می‌افزاید: ضعف دیگر دبیر جشنواره، بی‌توجهی خاص به بخش بین‌الملل بود، گرچه ممکن است در بخش ملی یک سری فرآیندها از اختیار دبیرخانه خارج باشد اما در بخش بین‌الملل محدودیتی وجود ندارد و دبیر جشنواره طی یک سال فرصت دارد تا تولیدات مطرح سینمایی در عرصه بین‌الملل را مرور و از آنها برای پخش در جشنواره انتخاب کند. این کم‌کاری در آثار شاخص سبب ضعف بزرگ در بخش بازار و از دست دادن یک فرصت طلایی شد.
این منتقد سینما تأکید می‌کند: به نظر می‌رسد مسئولان اجرائی جشنواره یا به بخش بین‌الملل اشراف ندارند یا درک لازم برای میزان اهمیت آن را ندارند. اگر علقه‌ای در این مسئولان برای این بخش وجود داشت ما شاهد یک پروپاگاندای بین‌المللی از سینمای انقلاب اسلامی در جهان بودیم.
وی یادآور می‌شود: برگزاری بخش بین‌الملل در دولت یازدهم و دوازدهم هیچ سنخیتی با جمهوری اسلامی نداشت فقط یک دورهمی جهانی بود که با هم گفتوگو می‌کردند اما در این دولت با رویکرد انقلابی با وجود هزینه‌هایی هم که صرف این بخش شده توقع می‌رود بخش بین‌الملل جشنواره نیز مورد توجه قرار بگیرد.
قهرمان و ابرقهرمان فیلم‌ها
اقبال عمومی نداشت
در ادامه مسعود کارگر، روزنامه‌نگار و منتقد سینما با اشاره به اینکه جشنواره امسال از لحاظ تنوع ژانر جشنواره بسیار مهمی بود، معتقد است: فیلم‌ها از لحاظ کیفیت ایرادات بسیار زیادی داشت و با مشکل فیلمنامه، داستان‌پردازی و شخصیت‌پردازی مواجه بودند. با وجود اینکه چندین فیلم «استراتژیک»، «پرتره» و «دفاع مقدس» که به شخصیت‌های ملی و دفاع مقدس پرداخته بودند اما آن‌چنان که باید قهرمان و ابرقهرمان خیلی مقتدر نمی‌توانستیم از آنها دریابیم و از نظر نقد تخصصی و مخاطب عادی سینما آن‌گونه که باید مورد اقبال عمومی قرار نمی‌گیرد.
وی سینما را به دلیل تنوع مخاطب و سلیقه، نیازمند به تنوع محتوا می‌داند و می‌گوید: در این دوره فیلم «باغ کیانوش» که مختص نوجوانان است نقطه عطف جشنواره بود، از این رو می‌توانیم به این نتیجه برسیم وقتی سینما همه نوع سن، قشر و ژانری را مورد توجه قرار دهد استقبال از آن نیز بیشتر می‌شود و ذات هنر و صنعت بودن آن نیز رو به جلو پیش می‌رود. برای نمونه می‌توان گفت در ژانر کودکان فیلم «ببعی»، فیلم «نوروز» در ژانر نوجوانان، اکشن کمدی دفاع مقدس و کمدی فانتزی مانند «صبحانه با زرافه‌ها» در صنعتی و تجاری بودن سینما رونق خواهد داشت. این تنوع ژانر کمک می‌کند کسانی که جرأت ورود به حوزه تخصصی نوجوانان را نداشتند جرأت بیابند و در آینده با ایده‌های بیشتری در طیف وسیعی تولیدات بیشتری خواهیم داشت.
«صبحانه با زرافه‌ها»
نیازمند رده‌بندی سنی است
این روزنامه‌نگار و منتقد سینما درباره انتقاداتی که به برخی نکات فیلمنامه «صبحانه با زرافه‌ها» می‌شود، معتقد است: «سروش صحت» کارگردان این اثر جهان‌بینی خاص خود را دارد و باید این دیدگاه او را از سینمایی که شوخی جنسی دارد، مبتذل است و سینمایی که به هر قیمتی قصد خنداندن مخاطب را دارد، تفکیک کرد. صحت سعی دارد با نگاه فلسفی و فانتزی آن زیست‌آگاهی مدل خود را داشته باشد، در واقع به مخاطبش القا می‌کند که باید در یک مقطعی از جهانی که در آن زندگی می‌کنیم جدا و وارد یک فانتزی در حد تخیل خودمان شویم اما می‌تواند جذاب، آگاهی‌بخش و نجات‌بخش باشد و مخاطب را به تأمل وادارد. این اثر استعدادهایی با خود داشت اما مخاطبان آن باید رده‌بندی سنی شوند و تماشای این اثر به مخاطبان بالای ۱۸ سال اختصاص داده شود که متأسفانه نبود رده‌بندی سنی در حال حاضر یکی از مشکلات سینمای کشور ماست.
جشنواره با وجود ضعف‌هایش
آبرومندانه برپا شد
کارگر درمورد مسئولیت عملکرد مسئولان اجرائی جشنواره معتقد است: چون امینی از رزومه‌ای برخوردار است که ممکن است بسیاری از سینماگران برای شرکت در جشنواره و تولید فیلم با او مخالفت داشته باشند، نگرانی‌هایی وجود داشت، با این حال او و عوامل اجرائی جشنواره تا حدودی توانستند از عهده وظیفه خود برآیند و جشنواره را آبرومندانه سر پا نگه‌دارند و برگزار کنند.
وی تأکید می‌کند: برگزاری این جشنواره از نظر تخصصی از لحاظ کمی و کیفی با استانداردها فاصله دارد، مانند نارضایتی‌هایی که در برنامه‌ریزی‌ها، بخش رفاهی و خدماتی، همراهی و همکاری با رسانه‌ها، برپایی غرفه‌ها و تعاملی که باید می‌بود و نبود، اما فکر می‌کنم اگر در دوره‌های بعدی جشنواره این تیم اجرائی حضور داشته باشند شاید جشنواره بسیار عالی پیش نرود اما شاهد یک سری تحولات برای برگشت به دوران طلایی خود خواهد بود.