منصور پورخلیلی
بی‌شک ایمان به حسابرسی در قیامت و هنگامه معاد انسان، یکی از مهم‌ترین عوامل بازدارنده در زندگی دنیوی و مراعات حدود الهی است؛ زیرا اگر انسان باور داشته باشد که همه گفتار و رفتار و کردار بلکه حتی نیات و مقاصد باطنی، تصمیمات و ملکات درونی‌اش از سوی خدا محاسبه می‌شود و «مثقال ذره» از خیر و شر در ترازوی عدل الهی سنجش و پاداش و کیفر داده می‌شود، تلاش خواهد کرد تا چنان فکر و عمل کند که به ضرر و زیان او تمام نشود.
ایمان به خدا و پروردگاری او هرچند که در رفتار و کردار انسان در دنیا تأثیر دارد، اما آنچه نقش اساسی در انجام تکالیف و وظایف الهی بلکه حتی بازدارنده نسبت به محدودیت‌ها و محرمات دارد، ایمان به حسابرسی در قیامت و معاد است.
نقش ایمان به حسابرسی در زندگی دنیوی
ایمان به حسابرسی در قیامت یکی از مهم‌ترین عوامل در تغییر رفتار انسان در دنیا است؛ زیرا چنین باوری نیات و تصمیمات و کردارها و رفتارهای انسان را تحت تأثیر مستقیم قرار می‌دهد. از نظر قرآن، بسیاری از مردم در قیامت و حسابرسی آن تشکیک علمی می‌کنند تا بتوانند «فجور» کرده و هرگونه عمل و رفتار بی‌بندوباری را در پیش گیرند.(قیامت، آیات 1 تا 5) تشکیک علمی در امر قیامت می‌تواند تا این اندازه در رفتار و کردار انسان در دنیا اثر بگذارد که شخص را بی‌بندوبار بار بیاورد و فجور در پیش گیرد، اما ایمان و اعتقاد به قیامت و حسابرسی آن مهم‌ترین عامل در مراعات حدود الهی است. مهم‌ترین دعوت پیامبران چیزی جز دعوت به توحید و عبودیت خدای یکتا و ایمان به معاد و عمل مطابق شرایع آسمانی برای تحقق تقوای الهی نیست.(غافر، آیه 27) همین ایمان به رستاخیز و حسابرسی آن موجب می‌شود تا انسان‌های مؤمن همواره چنان رفتار کنند که مطابق شرایع آسمانی باشد که عقل فطری و نقل وحیانی آن را کشف می‌کند.(حاقه، آیات 19 و 20)
در تحقق ایمان نسبت به قیامت و حسابرسی آن، نیازی نیست که انسان «علم» قطعی و یقینی داشته باشد، بلکه حتی «ظن» معتبر و قوی می‌تواند انسان را به سوی رفتاری سوق دهد که خلاف شریعت نباشد؛ از همین‌رو مؤمنان حتی در سطح «ظن» قوی و معتبر نسبت به قیامت و حسابرسی آن، تلاش می‌کنند تا رفتاری کنند که رضایت خدا در آن است؛ این‌گونه افراد نماز را که عبادتی سخت و تکلیفی شاق است، بر اساس همین سطح «ظنی» انجام می‌دهند؛ زیرا ظن دارند که لقاءالله در پیش است و می‌بایست کاری کنند که در این لقاءالله شرمنده نباشند.(بقره، آیات 45 و 46)
البته از نظر قرآن، مؤمنانی که در سطح «اصحاب یمین» یعنی ابرار هستند با همین سطح علمی که ظن معتبر و قوی است، تلاش می‌کنند تا ملاقاتی مناسب داشته باشند که تأمین‌کننده رضایت خدا باشد.(حاقه، آیات 19 و 20) اما مؤمنانی که در سطح مقربان هستند، به «یقین» و سطح رویت شهودی دست یافته‌اند؛ از همین‌رو علم قطعی و یقینی، آنان را به‌گونه‌ای می‌سازد که هیچ شک علمی و تردید عملی نداشته و در نهایت کمال یقین و جزم و عزم عمل می‌کنند. از نظر آموزه‌های قرآنی، ظن معتبر و علم یقینی درباره قیامت و حسابرسی آن، ایمانی را در شخص ایجاد می‌کند. هرچند که میان دو سطح ظن و یقین و ایمان تفاوت است، اما برخی از آثار مشترک را می‌توان برای چنین ایمانی به قیامت و حسابرسی آن شناسایی کرد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از: اطاعت از خدا(نساء، آیات 85 و 86)، اطاعت و پیروی از اهل توحید و خداجویان(لقمان، آیه 15)، انجام اعمال نیک(نساء، آیه 86)، تقوای الهی(مائده، آیه 6)، اصلاح خود(مائده، آیه 105)، تعهد بر عمل به وصایا(لقمان، آیات 14 و 15)، خشیت و خوف علمی از خدا(احزاب، آیه 39)، اجتناب از اختلافات مذهبی(مائده، آیه 48)، اجتناب از تحقیر دیگران(شعراء، آیات 111 تا 113)، اجتناب از تکاثر و فخرفروشی و مباهات به قدرت و ثروت(تکاثر، آیات 1 و 8)، رعایت حقوق دیگران(نساء، آیات 5 و 6)، اجتناب از دشنام به ویژه به خدا و پیامبران(انعام، آیه 108)، اجتناب از شرارت و ضرر به دیگران(غافر، آیات 26 و 27)، مراقبت بر ایمان و پرهیز از گمراهی(مائده، آیه 105)، بهره‌مندی از هدایت خاص تشریعی الهی(اسراء، آیات 13 تا 15) و مانند آنها. البته از نظر قرآن، کسانی که این‌گونه زندگی‌شان تحت تأثیر ایمان به حسابرسی در قیامت قرار می‌گیرد، از پاداش‌های خاصی در دنیا و آخرت بهره‌مند می‌شوند. از جمله این پاداش‌ها می‌توان به مواردی چون: گرفتن نامه عمل به دست راست برای اصحاب یمین و ابرار(حاقه، آیه 19 تا 24)، شادمانی اصحاب یمین در اجتماع محشر(همان)، زندگی دلخواه و دلپسند در آخرت و بهشت(همان)، ورود به درجات عالی بهشت(همان)، بهره‌مندی از نعمت‌های بهشتی از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها(همان)، و مانند آنها اشاره کرد.
باید توجه داشت که مقربان که در سطح یقین عمل می‌کنند و در کارهای خیر سرعت و سبقت داشته و جزو اولین‌ها در هر کار خیری هستند و در مقام مخلصین به فتح لام قرار می‌گیرند، از کسانی هستند که حسابرسی برای آنان معنا ندارد، بلکه ملکات شخصیتی آنان عین «روح و ریحان و جنت نعیم» است و سیمای وجودی‌شان بیانگر حقیقت وجودی و رفتارهای آنان در دنیا است. آنان این‌گونه نیست که حسابرسی نداشته باشند، بلکه خودشان «میزان‌الاعمال» هستند؛ چنان‌که معصومان(ع) این‌گونه هستند و خودشان میزان اعمال دیگران قرار می‌گیرند.
به سخن دیگر، مقربان از مشکلات قیامت در امان هستند و از مرگ و برانگیخته شدن به دنبال «نفخ صور» در امان هستند(زمر، آیه 68)؛ زیرا تنها یک مرگ دارند که همان مرگ از دنیا است و مرگی در برزخ و قیامت ندارند(دخان، آیه 56)، همچنین آنان از حسابرسی معمولی نیز در امان هستند.
خدا در قرآن به صراحت بیان می‌کند که برخی از افراد معاف از حسابرسی روز قیامت هستند که از جمله آنها صابرین(زمر، آیه 10)، مؤمنان دارای عمل صالح (غافر، آیه 40)، تقواپیشگان(بقره، آیه 212) هستند که «بغیر حساب»(بدون حسابرسی) وارد بهشت می‌شوند.البته حسابرسی معمولی همان‌گونه که برای مقربان نیست، همچنین برای ظالمینی که در درک اسفل دوزخ قرار می‌گیرند‌، نخواهد بود چون از آنان نیز سؤال نمی‌شود و حسابرسی معمولی ندارند؛ زیرا ملکات آنان چنان نمایان است که خودشان دوزخ هستند نه آنکه آنان به دوزخ برده می‌شوند؛ یعنی همان‌گونه که مقربان‌، خودشان رفاه و راحتی و بهشت پرناز و نعمت هستند(واقعه، آیات 88 و 89) همچنین مجرمان و ظالمان گرفتار شقاوت و قساوت نهائی که خودشان دوزخ شده‌اند، آنان نیز سؤال نمی‌شوند.(الرحمن، آیه 41) باید توجه داشت که انسان و جن با ملکات به آخرت درمی‌آیند، و این ملکات سیمای باطنی آنان را نشان می‌دهد و نیازی به پرسش درباره کارکردهایشان نیست.(الرحمن، آیه 39) اما با این حال در برخی از مراتب، حسابرسی برای برخی از افراد است که بیشتر همان متوسطین از گروه مؤمنان و کافران است.
از نظر قرآن، هر چیزی از قول و فعل و نیات (بقره، آیه 284؛ اسراء، آیه 36)، خواه بزرگ و خواه کوچک حتی مثقال ذره‌ای از خیرات و شرور در قیامت مورد محاسبه و حسابرسی دقیق قرار می‌گیرد.(انبیاء، آیه 27؛ اعراف، آیات 8 و 9؛ نساء، آیه 86؛ لقمان، آیه 16؛ احزاب، آیه 29)
آثار تکذیب حسابرسی قیامت
بی‌گمان برای درک و فهم بهتر نقش ایمان به حسابرسی در قیامت، می‌توان به آثار تکذیب حسابرسی اشاره کرد؛ زیرا کسانی که نسبت به حسابرسی در قیامت کفر می‌ورزند و آن را تکذیب می‌کنند، رفتاری در زندگی دنیوی نشان می‌دهند که خود گواه تأثیر باور و ایمان در رفتارهای آدمی است.
کافرانی که نسبت به آخرت و حسابرسی آن تکذیب دارند، به سبب آنکه آفرینش را بی‌هدف و باطل و بیهوده می‌دانند(ص، آیات 26 و 27) رفتاری بر اساس فجور در پیش می‌گیرند و هیچ حدود اخلاقی و انسانی و الهی را مراعات نمی‌کنند و برای اصول اخلاقی هیچ ارزشی حقیقی قائل نیستند و اگر گاه رفتاری بر اساس اصول اخلاقی دارند، برای تأمین نیازهای مادی دنیوی است وگرنه اگر بدانند که هیچ آسیبی نمی‌بینند، به آن اصول هم پایبند نخواهند بود. بنابراین، فجور و آزادی در رفتارها و عدم توجه به قانون‌، پیامد تکذیب آخرت بلکه حتی تشکیک در آن و حسابرسی آن است.(قیامت، آیات 1 تا 5) کسانی که به تکذیب آخرت می‌پردازند، به کشتار افراد بی‌گناه اقدام می‌کنند؛ زیرا باوری به مؤاخذه و بازخواست و مجازات و کیفر اخروی ندارند.(غافر، آیات 25 تا 27)
در حقیقت این ایمان و اعتقاد به حسابرسی آخرت است که به عنوان بازدارنده عمل می‌کند و انسان را به تقوای الهی سوق می‌دهد و قوانین و مقررات برخاسته از شرایع الهی را مراعات می‌کنند و زندگی خویش را تابع اصولی قرار می‌دهند که عقل فطری و نقل وحیانی آن را کشف می‌کند.
خدا بیان می‌کند اصحاب شمال (اهل شقاوت و بدبختی) چون باوری به حسابرسی آخرت نداشتند در زندگی دنیوی کارهایی را انجام داده‌اند که آنان را به سقوط کشانده است. آنان در روز قیامت وقتی حقیقت حسابرسی آشکار می‌شود اظهار تأسف و ندامت می‌کنند که ‌ای‌کاش به این امر حسابرسی توجه داشتند و ‌ای‌کاش نامه اعمال آنان به دست‌شان داده نمی‌شد.(حاقه، آیات 25 و 26)
کسانی که از قیامت و حسابرسی آن غافل هستند در حالی که حقیقتی یقینی و تحقق یافتنی است، دنبال راه فرار از مرگ و حسابرسی آن هستند که شدنی نیست.(انبیاء، آیه 1؛ جمعه، آیه 8)
به هر حال، از نظر قرآن، غفلت و اعراض انسان از حسابرسی قیامت و تکذیب آن موجب می‌شود تا در زندگی دنیوی اعمال ناشایست و زشتی را انجام دهد و از کارهای نیک اعراض کند.(مؤمنون، آیات 62 و 63) این افراد به سبب چنین نگرش باطل و نادرست و غلطی، در دنیا گرفتار طغیان علیه خدا و سنت‌ها و قوانین الهی می‌شوند و برای خویش دوزخ را می‌سازند که در کمین آنان نشسته است.(نباء، آیات 21 و 22 و 27)
کافران متکبر و طاغی(غافر، آیه 27؛ نباء، آیات 22 و 27) منکر حسابرسی روز قیامت هستند و در زندگی خویش راه طغیان و تکبر را در پیش می‌گیرند و خدا و رسولان را بنده نیستند. لذا از نظر قرآن، انکار حسابرسی روز قیامت، عامل هرگونه فجور است؛ چنان‌که ایمان و باور به آن عامل اساسی تقوای الهی و اطاعت از خدا و قوانین شرعی الهی است که عقل و نقل آن را کشف می‌کند.