راه‌های مهار و مدیریت خشم
محسن اسرافیلی
مدیریت و مهار خشم بسیار سخت است. کسی که بتواند خشم افراطی‌اش را مهار کند و اجازه ندهد تا بر عقل چیره شود، توانسته است با حاکمیت عقل، به زندگی خود سامان دهد. از این‌رو در روایات بر مدیریت و مهار خشم تاکید شده است. امام صادق(ع) فرمود: إنَّ رسولَ اللهِ (صلى‌الله‌عليه‌وآله) أتاهُ رجُلٌ فَقالَ لَهُ: يا رسولَ اللهِ، عَلِّمْني عِظَهًًْ أتَّعِظُ بِها، فقالَ لَهُ: انطَلِقْ و لا تَغضَبْ، ثُمّ أعادَ إلَيهِ فقالَ لَهُ: اِنطَلِقْ و لا تَغضَبْ- ثلاثَ مَرَّاتٍ- ؛ مردى خدمت پيامبر خدا(ص) آمد و عرض كرد: اى پيامبر خدا! مرا اندرزى بياموزيد كه آن را به كار بندم. حضرت به او فرمود: برو و خشمگين مشو. مرد سخن خود را تكرار كرد، پيامبر باز فرمود: برو و خشمگين مشو. اين پرسش و پاسخ سه بار تكرار شد.(الكافي: ج2، ص303)
از نظر پیامبر(ص) فشاری که از سوی قوه غضبی بر عقل وارد می‌شود بسیار سهمگین است. از این‌رو، دفع این حملات به معنای قوت و پایداری شخص است. قوی‌ترین مردمان کسی است که خشم خویش را مهار کند. ایشان می‌فرماید: ألا اُخبِرُكُم بِأشَدِّكُم؟ مَن مَلَكَ نفسَهُ عِندَ الغَضَبِ؛ آيا شما را از قوى‌ترين‌تان خبر ندهم؟ كسى كه در هنگام خشم، خويشتندار است.(نثر الدرر: ج1، ص183)
اصولا کسی که مالک غضب و شهوت خویش نیست، نمی‌تواند ادعای مالکیت نفس بکند و خود را مالک خود بداند، بلکه این هواهای نفسانی است که مالک او بوده و او جز برده‌ای نیست. امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: أفضَلُ المِلكِ مِلكُ الغَضَبِ؛ بهترين مالكيّت، مالك خشم بودن است.(غررالحكم: 2904)
با نگاهی به این روایت می‌توان اهمیت مهار و مدیریت خشم را دریافت. بنابراین، باید راه‌های آن را شناخت و بدان عمل کرد. از جمله راه‌های مدیریت خشم، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. یاد خدا: یاد خدا مهم‌ترین عامل در مهار و مدیریت نفس است. خداوند به داوود(ع) وحى فرمود: إذا ذَكَرَنِي عَبدِي حينَ يَغضَبُ، ذَكَرتُهُ يومَ القِيامَهًِْ في جَميعِ خَلقِي، و لا أمحَقُهُ فِيمَن أمحَقُ؛ هرگاه بنده من در هنگامى كه خشم مى‌گيرد مرا ياد كند، روز قيامت در ميان همه خلقِ خود به ياد او باشم و او را به همراه كسانى كه نابودشان مى‌كنم، نابود نگردانم.(بحارالأنوار: ج73، ص266)
2. توجه به خشم خدا: کسی که بداند خشم گرفتن بر دیگری به سبب خطا و اشتباه و گناه موجب می‌شود تا خداوند نیز به سبب همین خطاها و اشتباهات و گناهان بر او خشم گیرد و از او درنگذرد، قادر به مهار خشم خود خواهد شد. در روایت است: رسولُ اللهِ لَمّا سَألَهُ رَجُلٌ: اُحِبُّ أن أكُونَ آمِنا: لا تَغضَبْ على أحَدٍ تَأمَنْ غَضَبَ اللهِ و سَخَطَهُ؛ پيامبر خدا(ص) در پاسخ مردى كه عرض كرد: دوست دارم از سَخَط خدا در امان باشم. فرمود: بر هيچ‌كس خشم مگير تا از خشم و ناخشنودى خدا ايمن باشى.(كنزالعمّال: 44154).
آن حضرت در جایی دیگر می‌فرماید: مَن كَفَّ غَضَبَهُ كَفَّ اللهُ عَنهُ عَذابَهُ؛ هر كه جلو خشم خود را بگيرد، خداوند نیز جلو عذاب خود را از او بگيرد. (بحارالأنوار: ج73، ص263) امام باقر(ع) می‌فرماید: مَكتوبٌ فِي التَّوراهًِْ...: يا موسى، أمسِكْ غَضَبَكَ عَمَّن مَلَّكتُكَ علَيهِ، أكُفَّ عنكَ غَضَبِي؛ اى موسى! خشم خود را از كسى كه زير دست تو قرارش داده‌ام باز گير، تا من نيز خشم خود را از تو باز گيرم.(الكافي: ج2، ص303) امام رضا(ع) می‌فرماید: قالَ الحواريُّونَ لِعيسى(ع): أيُّ الأشياءِ أشَدُّ؟ قالَ: أشَدُّ الأشياءِ غَضَبُ اللهِ. قالوا: فيما يُتَّقى غَضَبُ اللهِ؟ قال: بأن لا تَغضَبُوا؛ حواريون از حضرت عيسى(ع) سؤال كردند: سخت‌ترين چيزها چيست؟ حضرت فرمود: سخت‌ترين چيزها خشم خداست. عرض كردند: چگونه مى‌توان خود را از خشم خدا نگه داشت؟ فرمود: به اينكه خشمگين نشويد.(مشكاهًْ الأنوار: ص383، حدیث1267)
3. فروخوری خشم و بردباری: امام على(ع) فرمود: احتَرِسُوا مِن سَورَهًِْ الغَضَبِ، و أعِدُّوا لَهُ ما تُجاهِدُونَهُ بهِ مِن الكَظمِ و الحِلمِ؛ از تندى خشم، خود را نگه داريد و با آنچه از فرو خوردن خشم و بردبارى در قبالش آماده ساخته‌ايد، با آن به جهاد برخيزيد.(غررالحكم: 2507)
4. توجه به معاد و پاسخگویی نسبت به اعمال: امام على(ع)- در فرمان استاندارى به مالك اشتر- نوشت: اِملِكْ حَمِيَّهًَْ أنفِكَ، و سَورَهًَْ حَدِّكَ، و سَطوَهًَْ يَدِكَ، و غَربَ لسانِكَ، و احتَرِسْ مِن كُلِّ ذلكَ بكَفِّ البادِرَهًِْ، و تَأخِيرِ السَّطوَهًِْ، [و ارفَعْ بَصَرَكَ إلَى السماءِ عندَ ما يَحضُرُكَ مِنهُ] حتّى يَسكُنَ غَضَبُكَ فَتَملِكَ الاختِيارَ، و لَن تُحكِمَ ذلكَ مِن نفسِكَ حتَّى تُكثِرَ هُمُومَكَ بِذِكرِ المَعادِ إلى رَبِّكَ؛ بادِ دماغ و تندىِ خشم و ضربِ دست و تيزىِ زبانت را مهار كن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ كردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را از همه اين صفات زشت نگه‌دار (و هرگاه اين حالات به تو دست داد، نگاهت را به آسمان بردار) تا خشمت آرام گيرد و عنان اختيارت را در دست گيرى و تو هرگز بر خود چنين تسلّطى پيدا نكنى، مگر آنگاه كه فكر و ذكر خود را پيوسته متوجّه معاد و بازگشت به سوى پروردگارت گردانى.(نهج‌البلاغهًْ: نامه53)
5. تمرین صبوری: از دیگر راه‌های مدیریت و مهار خشم، تمرین صبوری است که از مصادیق عقل عملی است. امام على(ع) می‌فرماید: مَتى أشفِي غَيظِي إذا غَضِبتُ؟! أ حِينَ أعجِزُ عن الانتِقامِ فَيقالُ لي: لو صَبَرتَ، أم حينَ أقدِرُ علَيهِ فيقالُ لي: لو عَفَوتَ (غَفَرتَ)؟!؛ به هنگامى كه خشمگين شوم كى خشمم را فرو بنشانم؟! آيا هنگامى كه از انتقام گرفتن ناتوانم و به من گفته مى‌شود: بهتر است صبر كنى؟! يا هنگامى كه توانايى انتقام دارم و به من گفته مى شود: بهتر است گذشت كنى؟!(نهج‌البلاغهًْ: حكمت194)
6. ترس و خوف از خدا: توجه یابی انسان به خدا و اینکه باید پاسخگوی رفتارش باشد، موجب می‌شود تا خشم مهار و مدیریت شود. امام على(ع) می‌فرماید: مَن خافَ اللهَ لَم يَشْفِ غَيظَهُ؛ كسى كه از خدا بترسد، هنگام خشم انتقام نمى‌گيرد.(غررالحكم: 8158)
7. فرو خوردن خشم با عفو و آمرزش: خداوند می‌فرماید: «وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ؛ و [اهل تقوا] فرو خورندگان خشم و گذشت‌كنندگان از مردم[اند]».(آل‌عمران، آیه134) و نیز می‌فرماید: «وَ إذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ؛ و [اهل ايمان ] چون به خشم آيند، مى‌بخشند».(الشورى: 37) اگر کسی این کار را کند، سرشار از ایمان خواهد شد که خود تاثیر مهمی در سرنوشت دنیوی و اخروی شخص خواهد داشت. امام باقر(ع) می‌فرماید: مَن كَظَمَ غَيظا و هو يَقدِرُ على إمضائهِ حَشا اللهُ قَلبَهُ أمنا و إيمانا يومَ القِيامَهًِْ؛ كسى كه خشمى را فرو خورد در حالى كه مى تواند آن را اعمال كند، خداوند در روز قيامت دلش را از ايمنى و ايمان آکنده می‌کند.(الكافي: ج2، ص110)
8. توجه به رضایت الهی: توجه‌یابی به رضایت الهی در صورت مدیریت خشم می‌تواند خود عاملی برای مدیریت خشم باشد. امام صادق(ع)می‌فرماید: مَن كَظَمَ غَيظا و لو شاءَ أن يُمضِيَهُ أمضاهُ، مَلَأ اللهُ قلبَهُ يومَ القِيامَهًِْ رِضاهُ؛ هر كه خشمى را فرو خورد كه اگر بخواهد مى‌تواند آن را به كار بندد (از طرف خود انتقام بگيرد)، خداوند در روز قيامت دلش را از خشنودىِ خود پُر سازد.(بحارالأنوار: ج71، ص411)
9. توجه به بهره‌مندی از بخشش الهی: توجه‌یابی به اینکه خودداری از غضب موجب می‌شود تا خداوند گناه او را ببخشد و او را از عیب‌ها مستور دارد و ناموس وی را حفظ کند، خود عامل دیگری برای مهار نفس است. امام صادق(ع) می‌فرماید: مَن كَفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اللهُ عَورَتَهُ؛ هر كه خشم خود را نگه دارد، خداوند عيب او را بپوشاند.(بحارالأنوار:ج73، ص264)
10. درمان تکبر و خصلت‌های زشت: مهم‌ترین عامل غضب، کبر و گردن‌فرازی و حقارت مردمان است. درمان این بیماری‌ها که ریشه در همان کبر و تکبر آدمی دارد، می‌تواند در مهار و مدیریت خشم بسیار مهم و مفید باشد. در روایت است: عيسى(ع)- لَمّا سُئلَ عن بَدءِ الغَضَبِ- قال: الكِبرُ، و التَجَبُّرُ، و مَحقَرَهًُْ الناسِ؛ عيسى(ع)- در پاسخ به سؤال از ريشه خشم- فرمود: ریشه خشم خودبزرگ‌بينى و گردن‌فرازى و حقير شمردن مردم است.(مشكاهًْ‌الأنوار: ص383، حدیث1267)
حضرت يحيى به عيسى(عليهماالسلام) گفت: سخت‌ترين چيز كدام است؟ عيسى فرمود: تكبر و فخرفروشى و گردن‌فرازى و غرور. عوامل خشم‌افروز عبارتند از: غرور، خودپسندى، شوخى، ياوه‌گويى، ريشخند كردن، سرزنش نمودن، ستيز و مجادله، مخالفت و دشمنى كردن، بى‌وفايى و خيانت و حرص شديد به مال و مقام زيادى. اينها همگى خصلت‌هاى زشت و از نظر شرع نكوهيده‌اند و با وجود اين عوامل، رهايى از دست خشم ممكن نيست. بنا بر اين، بايد اين عوامل را از طريق كسب خصلت‌هاى ضدّ آنها، ريشه‌كن كرد. (المحجّهًْ‌البيضاء: ج5، ص304)
11. تغییر موقعیت و حالت: از دیگر کارها در هنگام خشم برای مدیریت آن، تغییر حالت است. پيامبر خدا(ص) می‌فرماید: يا عليُّ، لا تَغضَبْ، فإذا غَضِبتَ فَاقعُدْ و تَفَكَّرْ في قُدرَهًِْ الرَّبِّ علَى العِبادِ و حِلمِهِ عَنهُم، و إذا قيلَ لكَ: اِتَّقِ اللهَ فَانبِذْ غَضَبَكَ، و راجِعْ حِلمَكَ؛ اى على! خشمگين مشو و هرگاه به خشم آمدى بنشين و درباره قدرتى كه پروردگار بر بندگان دارد و گذشتى كه از آنها مى‌كند، بينديش و هرگاه به تو گفته شد: از خدا بترس، خشمت را دور افكن و به گذشت و بردبارى خويش مراجعه كن.(تحف‌العقول: 14) آن حضرت همچنین می‌فرماید: إذا غَضِبَ أحَدُكم و هو قائمٌ فَلْيَجلِسْ، فإن ذَهَبَ عَنهُ الغَضَبُ و إلاّ فَليَضطَجِعْ؛ هرگاه يكى از شما خشمگين شد، اگر ايستاده است بنشيند و چنانچه خشمش برطرف نشد، دراز بكشد.(الترغيب و الترهيب: ج3، ص450) امام باقر(ع) می‌فرماید: أيُّما رَجُلٍ غَضِبَ و هو قائمٌ فَلْيَجلِسْ فإنّهُ سَيَذهَبُ عَنهُ رِجزُ الشيطانِ، و إن كانَ جالِسا فَلْيَقُمْ؛ هر كس خشمگين شود، اگر ايستاده است بنشيند؛ در اين صورت، وسوسه شيطان از او دور مى‌شود و اگر نشسته است برخيزد.(بحارالأنوار: ج73، ص264)
12. وضو گرفتن: از دیگر راه‌های مدیریت و مهار خشم، وضو گرفتن است. ابو وائل قاص می‌گوید: دَخَلنا على عُروَهًَْ بنِ محمّدٍ السَّعديِّ فَكَلَّمَهُ رجُلٌ فَأغضَبَهُ، فقامَ فَتَوَضَّأ فقالَ: حَدَّثَني أبي عن جَدِّي عَطيّهًَْ قالَ: قالَ رسولُ اللهِ: إنَّ الغَضَبَ مِن الشّيطانِ، و إنَّ الشيطانَ خُلِقَ مِن النارِ، و إنّما تُطفَأُ النارُ بالماءِ، فإذا غَضِبَ أحَدُكم فَلْيَتَوَضَّأْ؛ نزد عروهًْ بن محمّد رفتيم و مردى با او سخنى گفت و عصباني‌اش كرد. عروه برخاست و وضو گرفت و گفت: پدرم از جدّم عطيّه برايم حديث كرد و گفت: پيامبر خدا(ص) فرمود: خشم از شيطان است و شيطان از آتش آفريده شده است و آتش با آب خاموش مى شود. پس، هرگاه فردى از شما خشمگين شد، وضو بگيرد. (الترغيب و الترهيب: ج3، ص451)
13. سکوت: امام على(ع) در درمان خشم می‌فرماید: داوُوا الغَضَبَ بالصَّمتِ، و الشَّهوَهًَْ بالعَقلِ؛ خشم را با خاموشى درمان كنيد و خواهش نفس را با خرد.(غررالحكم: 5155) این مورد یکی از کاربردی‌ترین راه‌های کنترل خشم است و شخص وقتی احساس کرد نسبت به دیگری خشمگین شده باید ضمن تغییر مکان خود، سکوت پیشه کند تا آتش خشمش آهسته‌آهسته فرونشیند.