فعّالیّت‌های مبارزاتی آیت‌الله خامنه‌ای در مشهد در مدّت کوتاه شتاب گرفت و ایشان به همراه آقایان واعظ طبسی و ‌هاشمی‌نژاد ضمن سازمان‌دهی حرکتها و تظاهرات مردمی، سخنرانی‌های افشاگرانه‌ای را در اجتماعات مردم مشهد ایراد کردند.1 درعین‌حال با بیت امام و دیگر مبارزان در ارتباط و مشورت دائم بودند. پیرو همین ارتباط بود که حاج احمد خمینی فرزند حضرت امام در ده آبان ۱۳۵۷ از پاریس با آیت‌الله صدوقی تماس گرفت و تمایل امام خمینی برای ملاقات با وی و آیت‌الله خامنه‌ای را اعلام کرد.2 آیت‌الله خامنه‌ای در شمار روحانیونی بود که با سخنرانی در ورزشگاه سعدآباد مشهد در اجتماع بزرگ فرهنگیان آن شهر خواستار بازگشت امام خمینی و تشکیل حکومت اسلامی شدند.3 ایشان در آخرین روزهای آبان همراه با سیّدعبدالکریم‌ هاشمی‌نژاد با عزیمت به شهرستان‌های قوچان، شیروان و بجنورد و برپایی جلسات سخنرانی به تقویت جریان انقلاب در آن شهرها همّت گماشتند. فعّالیّت‌های روزافزون و تأثیرگذار آیت‌الله خامنه‌ای در مشهد، مقامات امنیّتی رژیم پهلوی را بر آن داشت که ایشان را دستگیر نمایند. در گزارش‌های ساواک از آیت‌الله خامنه‌ای به‌‎عنوان یکی از پرچمداران برجسته‌ی انقلاب در خراسان نام برده شده است.

آیت‌الله خامنه‌ای در نوزده و بیست آذر ۱۳۵۷ همزمان با تاسوعا و عاشورای حسینی سخنرانی پرشوری در اجتماع بزرگ راه‌پیمایان مشهد ایراد کردند، خطبه‌ی شب عاشورا را در حرم مطهّر امام‌رضا(علیه‌السّلام) به نام امام خمینی خواندند و با این اقدام انقلابی تابوی سنّتی حکومت پهلوی را که تا پیش از آن، مراسم مذکور را به‌صورت تشریفاتی و با دعا برای محمّدرضا پهلوی اجرا می‌کرد، درهم شکستند.4 ایشان همچنین در روز عاشورا تظاهرات عظیم مردم مشهد را ساماندهی کرده و در اجتماع بزرگ آنان به سخنرانی پرداختند.5 ۲۴ آذرماه به همراه تعدادی از روحانیون در اعتراض به حمله‌ی مأمورین رژیم پهلوی به بیمارستان شاهرضای مشهد (امام رضا(علیه‌السّلام) کنونی) برنامه‌ی تحصّن در بیمارستان مزبور را مطرح کردند. متحصّنین با صدور اعلامیّه‌ای ضمن تشریح جنایات عوامل حکومت پهلوی، مجازات آنان را خواستار شده و بر سرنگونی حکومت پهلوی و بازگشت امام خمینی تأکید کردند. این اقدام آنان بازتاب گسترده‌ای یافت و اعلامیّه‌های متعدّدی در همبستگی و حمایت از آنها در سراسر ایران منتشر شد.6

نهم دی‌ماه ۱۳۵۷ آیت‌الله خامنه‌ای به همراه عدّه‌ای از علمای مبارز مشهد پیشاپیش جمعیّت انبوهی از مردم به منظور همراه ساختن کارکنان استانداری خراسان به‌سوی ساختمان استانداری حرکت کردند. امّا علی‌رغم تلاش‌های مسالمت‌آمیز آنها نیروهای انتظامی مستقر در استانداری به‌سوی مردم آتش گشودند. به دنبال آن جمعیّت تظاهرکننده به خیابان‌ها ریخته و برخی ساختمان‌ها و مراکز دولتی را به آتش کشیدند. شب حادثه، علمای مشهد از جمله آیت‌الله خامنه‌ای با تشکیل جلسه‌ای کوشیدند مانع درگیری و کشتار بیشتر مردم در روز بعد بشوند، ولی عوامل رژیم پهلوی با قتل‌عام مردم تظاهرکننده فاجعه‌ یکشنبه‌ خونین ده دی ۱۳۵۷ را به بار آوردند.7 به دنبال وقوع این حوادث، آیت‌الله خامنه‌ای به همراه عدّه‌ای از روحانیون مبارز مشهد در محکومیّت این حادثه و تداوم نهضت اعلامیّه‌ای صادر کردند. 

در دی‌ماه 1357، آیت‌الله خامنه‌ای از سوی حضرت امام خمینی به عضویّت شورای انقلاب اسلامی درآمدند و عازم تهران شدند. به دنبال بسته شدن فرودگاه‌های کشور به دستور بختیار و ممانعت از بازگشت امام خمینی، آیت‌الله خامنه‌ای به همراه آیت‌الله بهشتی و چند تن از روحانیون مبارز سرشناس در اعتراض به این اقدام دولت، در مسجد دانشگاه تهران تحصّن عظیمی را ساماندهی کردند که با پیوستن سایر علما، دانشگاهیان و مردم ابعاد وسیعی به خود گرفت.8 متحصّنان در روز هشتم بهمن با صدور اعلامیّه‌ای تأکید کردند تا باز شدن فرودگاه‌ها به روی امام خمینی به تحصّن خود ادامه خواهند داد. این تحصّن که تا صبح روز دوازده بهمن ادامه یافت، مسجد دانشگاه تهران را به کانونی تأثیرگذار در روند مبارزه تبدیل کرد.

در لحظه‌ تاریخی ورود امام خمینی به کشور در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ آیت‌الله خامنه‌ای، به همراه علما، روحانیون و مبارزان اسلامی برای استقبال از امام خمینی در فرودگاه مهرآباد حضور یافتند. آیت‌الله خامنه‌ای مسئولیّت کار تبلیغ کمیته‌ استقبال از امام را برعهده داشتند.

مأموریّت‌ها و مسئولیّت‌ها

پس از پیروزی انقلاب اسلامی مأموریّت‌های مختلفی از سوی حضرت امام خمینی به حضرت آیت‌الله خامنه‌ای محوّل شد و ایشان در مسئولیّت‌های خطیری ایفای نقش کردند که در ادامه به‌صورت اجمالی به مرور مهم‌ترین آنها می‌پردازیم.

یکی از نخستین عرصه‌های نقش‌آفرینی آیت‌الله خامنه‌ای در روند تکوّن نظام جمهوری اسلامی، عضویّت و فعّالیّت در شورای انقلاب اسلامی بود. این شورا که از آبان‌ماه 1357 آغاز به کار کرد و اعضای آن به تدریج توسّط حضرت امام خمینی انتخاب شدند، تا زمان تأسیس نظام جمهوری اسلامی و شکل‌گیری نهادهای رسمی آن، امور قانونگذاری کشور را به عهده داشت و چنان‌که در فصل نخست دیدیم، در آستانه‌ پیروزی انقلاب اسلامی مهندس مهدی بازرگان را به‌عنوان نخست‌وزیر موقّت برای انجام امور اجرائی به حضرت امام خمینی معرّفی کرد، امّا با استعفای دولت موقّت، امور اجرائی کشور را نیز تا 29 تیرماه 59 به عهده گرفت. نخستین اعضای شورا آقایان مرتضی مطهّری، سیّدمحمّد حسینی بهشتی، سیّدعبدالکریم موسوی اردبیلی، محمّدرضا مهدوی کنی، سیّدعلی خامنه‌ای، محمّدجواد باهنر و اکبر ‌هاشمی رفسنجانی بودند. در ادامه‌کار شورا افراد دیگری به عضویّت آن درآمدند و ترکیب شورا چندین بار تغییر کرد، امّا آیت‌الله خامنه‌ای تا پایان فعّالیّت شورا جزو اعضای ثابت آن بودند. ازآنجایی‌که امور اجرائی کشور از سوی حضرت امام به شورای انقلاب محوّل شده بود، شورا کارهای مهم را میان اعضا تقسیم کرد و بنا شد در رأس تمامی واحدهای اجرائی یک نفر از اعضای شورا قرار گیرد یا اینکه نماینده‌ای در آن واحد اجرائی تعیین کند.9 مسئولیّتی که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به عهده گرفتند، در حوزه‌  دفاعی و نظامی بود. یکی از نخستین مسائلی که حوزه‌ دفاعی کشور با آن مواجه شد این بود که باید تکلیف ارتش به‌جامانده از دوره‌  پهلوی روشن می‌شد. از یک‌سو لیبرال‌ها معتقد بودند اداره‌ ارتش باید به دست فرماندهان سابق سپرده شود و از سوی دیگر، گروهک‌ها نیز با تشکیل نشست‌ها و ایراد سخنرانی‌ها و حتّی به راه انداختن تظاهرات، خواستار انحلال ارتش و ایجاد ارتش به‌اصطلاح خلقی بودند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تمام قوا در مقابل انحلال ارتش ایستادند و پس از تثبیت ارتش دراین‌باره گفتند: «از روز اوّل بعد از انقلاب کسانى شعار انحلال ارتش را دادند، گفتند این ارتش باید منحل بشود؛ آن روز براى ما مشکل بود که ثابت کنیم براى همه که این فریاد یک فریاد خصمانه‌ى با انقلاب اسلامى است. با شعارهاى حق‌به‌جانبى این حرف را می‌زدند... خیلى‌ها تلاش کردند که از داخل ارتش را منهدم کنند و از بین ببرند؛ بعضى دانسته و مغرضانه، بعضى ندانسته و ساده‌لوحانه، امّا آن کسانى که راه امام را می‌پیمودند با همه‌ى قوا نگذاشتند این فاجعه انجام بگیرد... اوّلین کسى که این توطئه را فهمید و مطرح کرد و پاسخ داد شخص امام بود؛ امام اعلام کردند که ارتش نباید منحل بشود، باید منسجم بشود و جهت و هدایت پیدا کند؛ ارتش باید با مردم یگانه و همراه بشود، مخلوط با مردم بشود و همه‌ اینها شد.»10 با هوشیاری حضرت امام خمینی(قدّس‌سرّه)، از انحلال ارتش و یا افتادنش به دست لیبرال‌ها جلوگیری شد و از اواخر سال 1357 در منزل حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، جلسه‌هایی درباره‌ چگونگی مدیریّت و بازسازی ارتش تشکیل شد.11 در ارتش دو اتّفاق باید می‌افتاد. نخست، تصفیه‌ نیروهای وفادار به رژیم پهلوی و ضدّ انقلاب؛ و دوّم، گذار این نیروی نظامی از یک سازمان حافظ منافع یک فرد - که پیش از انقلاب عبارت بود از دیکتاتور پهلوی - به یک نیروی مردمی حافظ منافع کشور و ملّت. برای تحقّق هدف نخست، کمیسیونی تشکیل شد و تحت نظر وزارت دفاع، با هدایت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و بر اساس ضوابطی که تعریف شد، به تصفیه‌ نیروها پرداخت؛ برای دستیابی به هدف دوّم، به ابتکار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، نهادی فرهنگی - اسلامی در ارتش شکل گرفت. ایشان طیّ حکمی در تاریخ 23 مهرماه 1358 به آقای غلامرضا صفایی، دستور تهیّه‌  طرحی برای فعّالیّت‌های عقیدتی - سیاسی در ارتش را صادر کردند. این طرح در شورای انقلاب مطرح شده و به تصویب رسید و با این حرکت، اوّلین گام در جهت قانونی شدن نهاد عقیدتی - سیاسی در ارتش برداشته شد.12 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای آبان‌ماه 1359 در خطبه‌های نماز جمعه‌ تهران درباره‌ ارتش گفتند: «ارتش مانند هر ارگان دیگرى که در دوران فرهنگ مادّى فاسد طاغوتى گذشته شکل گرفته بود احتیاج به خانه‌تکانى داشت، این خانه‌تکانى را هم کردند. در ارتش عناصر مؤمن میدان عمل و فعّالیّت پیدا کردند... ارتش باید انسجام بیشترى پیدا کند، با مردم ارتباطش رایگان و صمیمانه و برادرانه باشد و بماند، باید ارزش‌هاى اسلامى و معنوى را، ارزش‌هاى انسانى را در خود بپروراند؛ یک ارتش مکتبى، یک ارتش بینا و بیدار».13

 پانوشت‌ها:

1- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطّلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ص ۴۷۲

2- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطّلاعات، یاران امام به روایت اسناد ساواک: صدوقی، ص ۴۳۱

3- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش‌ب ۳۸۹

4- همان، ش‌ب 572

5- روزشمار انقلاب اسلامی، 339/8، ۳۵۲

6- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطّلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، صص 124-123

7- حسن شمس‌آبادی، نقش علمای مشهد در انقلاب اسلامی، تهران، صص ۳۲۵-۳۲۸

8- اکبر‌ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی؛ کارنامه و خاطرات سال‌های 1357 و 1358، صص ۱۶۱-۱۶۲

9- برگرفته از بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تاریخ 5/9/1358، آرشیو مؤسّسه‌ پژوهشی - فرهنگی انقلاب اسلامی

10- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در خطبه‌های نماز جمعه‌  تهران، 16/8/1359

11- تاریخچه‌ سازمان عقیدتی- سیاسی ارتش، پایگاه اطّلاع‌رسانی سازمان عقیدتی سیاسی ارتش ج.ا.ا

12- همان

13- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران، 16/8/1359