فصول سرد سال و هجوم دوباره آلودگی هوا - بخش پایانی
مگر ابروباد و خورشید و فلک کاری کنند!
گالیاتوانگر
به دلیل موقعیت جغرافیایی استان تهران و به دلیل حجم بارگذاری بیش از حد در این استان، یک وضعیت خاصی داریم، به‌طوری‌که به محض وارونگی و پایداری و سکون هوا، درگیر آلودگی هوا می‌شویم.
مزینانی مدیرکل محیط‌زیست استان تهران مصرف بالای سوخت، تردد وسایل حمل‌ونقل بیش از اندازه و فرسوده و بارگذاری انواع صنایع مختلف در استان تهران را در آلودگی هوای تهران مؤثر دانسته و می‌گوید: «حمل‌ونقل و تردد دانش‌آموزان در سطح استان تهران حدود ۱۰۰ هزار خودرو است که ۱۸ درصد در آلودگی هوا سهم دارد.»
این مقام مسئول سهم منابع ساکن در آلودگی هوا را ۴۰ درصد اعلام کرده و می‌گوید: «سهم منابع متحرک شامل خودروهای سواری، اتوبوس‌ها، کامیون‌ها، موتورسیکلت‌ها و تاکسی و مینی‌بوس و وانت‌ها در آلودگی هوا بسیار زیاد است.»
مدیرکل محیط‌زیست استان تهران استفاده از خودرو و موتورسیکلت‌های برقی در تهران را یک راهکار مهم و مؤثر برای کاهش آلودگی هوا مطرح می‌کند.
آمار درباره آلودگی هوا چه می‌گویند؟
بر طبق گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بررسی وضعیت کشورهای مختلف از نظر آلودگی هوای ذرات معلق نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۲ با غلظت ۳۲.۵ میکروگرم بر مترمکعب در رتبه ۲۱ آلوده‌ترین کشورهای جهان قرار داشته که بیش از ۶ برابر دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی و بیش از ۲.۵ برابر استاندارد ملی ایران بوده است. مقایسه نتایج مربوطه برای سال‌های مختلف بیانگر سیر صعودی آلاینده PM۲.۵ در کشور طی پنج سال اخیر است.
این گزارش با بررسی نتایج گزارش‌های کمی‌سازی منتشر شده از سوی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی اعلام کرده طی سال‌های ۱۳۹۵، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷، ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به ترتیب به طور میانگین ۱۳,۳۲۱، ۱۱,۰۹۳، ۱۰,۲۳۵، ۹,۹۰۵، ۱۱,۱۲۹ و ۲۰,۸۳۷ نفر مرگ کل (همه علل) منتسب به‌مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق PM۲.۵ در ۲۷ شهر کشور با جمعیت تقریبی ۳۵ میلیون نفر است. علاوه‌بر خسارات فوق، آلودگی هوا پیامدهای منفی دیگری را در بخش‌های مختلف کشور نظیر تعطیلی مدارس، ادارات و کسب‌و‌کارها، مهاجرت نخبگان، کاهش کیفیت زندگی و خسارت به مردم از منظر سلامت روحی و روانی را به همراه داشته است.
در این گزارش سعی شده معضل آلودگی هوای شهرهای کشور با استفاده از مدل علّی و حلقوی مورد تحلیل پویایی‌شناسی قرار گیرد. در نقطه مرکزی این مدل به تولید آلودگی اشاره شده است که طبعاً شامل منابع انتشار آلاینده‌های ثابت و متحرک در کنار آلاینده‌های طبیعی است. منابع انتشار متحرک عبارت‌اند از: خودروها، موتورسیکلت‌ها و سیستم حمل‌ونقل عمومی که میزان آلایندگی آنها تحت‌تأثیر مقدار ترافیک نیز است. ازطرف دیگر منابع انتشار ثابت شامل آلودگی ناشی از مصرف انرژی در صنعت و بخش خانگی است که تحت‌تأثیر کیفیت سوخت قرار دارد. از دیگر منابع انتشار آلاینده‌ها می‌توان به پایانه‌های مسافربری و جایگاه‌های سوخت اشاره کرد که سالیانه مقدار زیادی آلودگی را وارد هوای شهر می‌کنند. الگوی توسعه شهری و توسعه متوازن شهرها از عواملی هستند که موجب تشدید آلودگی هوا و کاهش خود پالایی محیطی می‌شوند.
گزارش مرکز پژوهش‌ها با اشاره به پدیده توسعه نامتوازن شهری تصریح کرده چنین موضوعاتی عواقبی چون تمرکز مراکز تولید و جذب سفر را به دنبال دارد که موجب افزایش نیاز به سفرهای بین‌منطقه‌ای شده و آلودگی بیشتر از منابع انتشار متحرک را به همراه می‌آورد.
کاهش کیفیت هوا پیامدهای مختلفی را به همراه دارد که در اثر آن جامعه متقابلاً واکنش‌هایی را خواهد داشت. اصلی‌ترین پیامد کاهش کیفیت هوا افزایش خسارات سلامتی است که موجب مرگومیر و افزایش معنادار بیماری‌های مختلف می‌شود. وضعیت اقتصادی نامطلوب اگرچه ممکن است تا حدودی استفاده از خودروهای شخصی را به دلیل افزایش هزینه‌ها کاهش دهد؛ ولی از طرف دیگر موجب کاهش کیفیت نگهداری و سرویس آنها شده و می‌تواند میزان انتشار آلاینده‌ها را افزایش دهد.
این گزارش افزایش کیفیت حکمرانی در مسائل مربوط به ترافیک و حمل‌ونقل را ازجمله راهکارهای اثربخشی می‌داند که به منظور کاهش انتشار آلاینده‌های هوا در دسترس است. افزایش کیفیت حکمرانی می‌تواند به شکل‌های مختلفی مانند غیرحضوری شدن خدمات، واقعی‌سازی قیمت سوخت و ارتقای برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری فرصت بروز پیدا کند. افزایش کیفیت حکمرانی همچنین می‌تواند به اتخاذ و یا تسریع در پیاده‌سازی و کیفیت سیاست‌ها منجر شود. همچنین وضع قوانین و تدوین برنامه‌های جامع مدیریت هوا و اجرای کارآمد آن و همچنین وضع تعرفه‌های گمرکی و تخصیص اثربخش منابع مالی به منظور نوسازی و بازسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی ازجمله نتایج بهبود کیفیت حکمرانی در موضوع کیفیت هواست. به‌طورکلی افزایش کیفیت حکمرانی می‌تواند به اتخاذ راهکارهای اثربخش برای کنترل آلودگی هوا و پیاده‌سازی کاراتر آنها شود.
راهکارهایی برای کنترل آلودگی هوا
انتشار آلاینده‌های هوا ناشی از فعالیت‌های شهری و صنعتی تقریباً جزو لاینفک زندگی مدرن است، اما خوشبختانه اتمسفر موجود در کره زمین کم‌وبیش باعث حذف آلاینده‌ها می‌شود، مگر اینکه مقدار تولید آلاینده‌ها از توان تهویه و تصفیه طبیعی اتمسفر خارج باشد.
یوسف رشیدی استاد محیط‌زیست برایمان توضیح می‌دهد: «با اتفاقاتی که در شهرهای مختلف دنیا باعث مرگومیر گسترده به دلیل غلظت بالای آلاینده‌ها شد بشر، متوجه شد که نمی‌تواند هر مقدار آلاینده را وارد اتمسفر کند و از عواقب تلخ آن مصون باشد. ازاین‌رو کشورهای مختلف تلاش کردند تا مباحث آلودگی هوا هم از دیدگاه علمی و هم قانونگذاری در کانون توجه باشد تا تلفات و هزینه‌های بهداشتی مرتبط با آن کاهش یابد.
در کشورهای درحال‌توسعه توجه به مسائل محیط‌زیست بسیار وابسته به شرایط اقتصادی و درآمدهای دولت تعیین‌کننده اجرای اقدامات کنترل و کاهش آلاینده‌ها است. نمونه بارز آن توسعه حمل‌ونقل عمومی، از رده خارج شدن خودروهای فرسوده، توسعه مراکز معاینه فنی طی سنوات گذشته است.»
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: «در شرایط کنونی لازم است تا اقدامات پیوسته و اثربخش به جای پرداختن به تدوین قوانین و مقررات به‌ظاهر زیبا اما غیرقابل‌اجرا مدنظر قرار گیرد. مهم‌ترین اقدامات عبارت‌اند از:
استقرار سیستم گارانتی مادام‌العمر قطعات کنترل آلودگی در خودروها و موتورسیکلت‌ها به‌منظور افزایش کارایی معاینه فنی خودروها.
ارتقای سیستم معاینه فنی خودروها با بهره‌مندی از اطلاعات و سایر روش‌های مدرن به جای اندازه‌گیری مستقیم آلاینده‌ها از اگزوز خودروها.
نظارت دقیق و مستمر بر آلودگی صنایع بزرگ نظیر نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی بزرگ. باید در این صنایع سیستم‌های پایش برخط نصب شود تا اطلاعات مرتبط را در اختیار عموم بگذارند.
الزام شهرداری‌ها به توسعه حمل‌ونقل عمومی کارآمد و گسترده بخصوص سیستم‌های برقی.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌افزاید: «تعیین تکلیف نحوه نظارت بر آلایندگی موتورسیکلت‌ها که در حال حاضر کاملاً رها شده است.
تدوین مقدار انتشار سالیانه به منظور بررسی افزایش یا کاهش تولید آلودگی در شهرهای بزرگ. هرچند در شهرهای کشور غلظت آلاینده‌ها سنجیده می‌شود، اما آن تحت‌تأثیر تولید آلودگی و شرایط هواشناسی است. عملکرد هر دولت در مهار آلودگی هوا کاملاً متناظر با کاهش مقدار تولید آلودگی است که بایستی در عملکرد دولت‌ها به‌عنوان یک شاخص مهم در کاهش آلودگی هوا لحاظ گردد.
توجه ویژه به اقدامات مدیریتی و نرم‌افزاری (نظیر دولت الکترونیک) به منظور مدیریت تقاضای سفر و کاهش تردد مردم به دستگاه‌های دولتی و خدماتی.
اقدام به ازرده‌خارج کردن خودروهای فرسوده که قبلاً با مکانیزم واردات خودرو انجام می‌شد و در حال حاضر کاملاً رها شده و بدون برنامه اجرائی است.»
خسارت‌های اقتصادی آلودگی هوا
در سال‌های اخیر هر ساله کاهش بارندگی داریم و در نقاط مختلف از لحاظ کمی به خطوط قرمز در آب‌رسیده‌ایم و نشست‌های سرزمینی و افت آب‌های زیرزمینی را ما شاهد هستیم. حدود ۹۰ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی است. گاهی معضلات محیط‌زیست از اولویت خارج شده و به اقتصاد و سایر مباحث پرداخته شده است. درصورتی‌که باید توجه شود منابع محیط‌زیست محدود است و در ادامه باید برای آن هزینه کرد.
خشایار نادی کارشناس اقتصادی ضمن بیان مطالب بالا می‌گوید: «ظرفیت طبیعت محدود است و باید به آن توجه شود. در حال حاضر هم صنعت توسعه پیدا کرده و رشد شهرها را داشته‌ایم و سیستم حمل‌ونقل موتوری هم افزایش داشته و خودروها هم عامل اصلی آلودگی هوا هستند. مسائل محیط‌زیست موضوعات فرارسانه‌ای است و همه باید درگیر آن شوند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «باید در موضوع آلودگی به سمتی رفت که منشأ آلودگی را پیدا کرد و برای رفع آن اقدام کرد. داشتن هوای سالم نعمتی است که حق مردم جامعه است و استفاده از هوای پاک و سالم از حقوق شهروندی (طبق اصل ۵ قانون اساسی و ماده ۱۱۳ حقوق شهروندی) است. منابع آلودگی هوا ثابت (مثل فعالیت‌های معدنی، صنعتی و... هستند. متحرک هم مثل خودرو حمل‌ونقل موتوری، موتورسیکلت‌اند.)
مطالعاتی که بر روی ۷ کلان‌شهر انجام‌گرفته است نشان می‌دهد ۷۲ درصد آلودگی سهم وسائل نقلیه موتوری و منابع موتوری است. در تهران ۴۱درصد سهم آلودگی از منابع ثابت است که در آن هم نوع کیفیت سوخت مؤثر است و هم خودرو‌هایی که استاندارد نیستند. در منابع ثابت نیز غالباً سوخت ایجاد آلودگی می‌کند.
نیروگاه‌ها هم همواره عاملی متهم در ایجاد آلودگی هوا هستند، اما طبق مطالعات در اکثر شهرها درصدی پایین‌تر از ۷ درصد از سهم آلودگی را به خود اختصاص داده است. کمتر از ۱ درصد از نیروگاه‌های ما تجدیدپذیر یا پاک هستند. ۴۵ درصد از ناوگان کشور فرسوده‌اند که عدد بالایی است. ۳۸ درصد آلودگی هوای تهران به خاطر خودروهای فرسوده است. ۱۲ میلیون موتورسیکلت داریم که ۱۱ میلیون آن فرسوده‌اند؛ البته قابل‌ذکر است به طور متوسط هر موتورسیکلت ۳ تا ۴ برابر خودرو آلودگی دارد.»
این کارشناس مسائل اقتصادی درباره میزان خسارات ناشی از آلودگی هوا توضیح می‌دهد: «طبق آمار مسئولین وزارت بهداشت کشور ۲۰۸۰۰ نفر در سال ۱۴۰۰ بر اثر آلودگی هوا دچار مرگومیر شده‌اند و هزینه‌های مراجعین به مراکز درمانی هم بالا است.
بر اساس اعلام مسئولین وزارت نفت ۷۱ درصد سوخت کشور یورو ۴ و ۵ است، اما طبق نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست ۳۴ درصد اعلام شده است.»
نادی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در آلودگی هوا ذرات معلق بسیار مهم هستند و در حال حاضر ۲.۵ (ذرات معلق هوا) میکرون است و عامل اصلی آلودگی هوا محسوب می‌شود. هم اکنون در کشور ۲۳۰ ایستگاه سنجش و در تهران ۳۰ ایستگاه وضعیت هوا را گزارش می‌دهند. هوا روی سلامتی و تمام حوزه‌های بدن اعم از هوش و جسم تأثیر دارد.
ساخت‌وسازهای شهری هم در سکون هوا مؤثر است. برج‌های غرب تهران به عنوان متهم به آلودگی در جلوگیری از تهویه هوا توسط باد غرب هستند.
در منطقه وردآورد بین تهران و کرج حجم و تراکم آلودگی خیلی بیشتر است، چون که هوا محبوس شده است.
دلایل استمرار آلودگی هوا در کلان‌شهرها شامل تعداد خودروها و موتورسیکلت‌ها، میزان استاندارد خودروها و موتورسیکلت‌ها است. ۲.۵ برابر میانگین دنیا و ۱۵ برابر ژاپن ما مصرف انرژی داریم (بر اساس الگوی مصرف و به صورت سرانه). الگوی مصرف در ایران هم از دلایل افزایش مصرف سوخت است. معاینه فنی خودروها هم بسیار مهم هستند که باید به‌درستی صورت گیرند و می‌توان ۲۵ درصد سهم آلودگی خودرو را بر طرف کرد.
خودروهای فرسوده بیش از ۲۰ برابر خودروهای استاندارد ایجاد آلودگی می‌کنند و متأسفانه بسیاری هنوز ازرده‌خارج نشده‌اند. در ارتباط با توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر هنوز کار خاصی انجام نشده و همچنان در حد حرف باقی‌مانده است.»
وی در انتهای صحبت‌هایش به راهکارهایی برای مهار آلودگی هوا اشاره کرده و می‌گوید: باید قوانین متناسب با ظرفیت و توان کشور باشد. با اینکه در تحریم هستیم، اما تحریم‌ها از گذشته بهانه‌ای شده است و خیلی هم در آلودگی مؤثر نیست. تصمیماتی که در آلودگی و تعطیلات گرفته می‌شود باید همه‌جانبه باشد تا خسارت اجتماعی به بار نیاورد. همچنین اصلاح حمل‌ونقل عمومی، اصلاح الگوی مصرف، توسعه حمل‌ونقل عمومی، افزایش سهم ریلی قوانینی است که خیلی مورد توجه نبوده است. با اجرائی‌کردن راهکارهای اولویت‌دار نظیر اسقاط وسایل نقلیه فرسوده، ارتقای کیفیت سوخت، توسعه حمل‌ونقل عمومی، توسعه انرژی تجدیدپذیر، استانداردسازی خودرو، توسعه ایستگاه‌های سنجش آلودگی، برقی‌سازی موتورسیکلت و خودروها و اینکه موتورخانه‌ها باید معاینه فنی بشوند و به طور سالانه کنترل گردند.
دستگاه صمت و کارخانه‌ها می‌توانند با کنترل آلاینده‌ها به مهار آلودگی کمک کنند. باید فیلتر‌ها و کاهنده عوامل آلاینده در صنعت بیشتر مورد توجه باشد. ضمناً وزارت صمت و سازمان محیط‌زیست باهم تعامل بیشتری داشته باشند که البته در قانون توسعه ششم ذکر شده است که باید پایش لحظه‌ای صورت گیرد.»
شرط استانداری تهران برای تعطیلی
علیرضا فخاری، استاندار تهران با اشاره به آلودگی هوا در استان تهران و نحوه تصمیم‌گیری درباره صدور دستور تعطیلی مدارس اظهار می‌دارد: «بر اساس قانون هوای پاک، کارگروهی با حضور همه دستگاه‌های متولی که وظیفه و ابزار کنترل آلودگی را دارند، تشکیل و بر اساس استعلاماتی که از اعضای کارگروه اخذ می‌شود، تصمیم‌گیری خواهد شد.»
وی با بیان اینکه تصمیمات بر اساس شاخص‌های دریافتی از ایستگاه‌های کنترل آلودگی هوا اتخاذ می‌شود، می‌افزاید: «گاهی ممکن است هواشناسی شرایط ناپایدار، غیرثابت و سیال را پیش‌بینی کند که آلودگی را با خود می‌برد، لذا تصمیم‌گیری‌ها نیز باید بر اساس گزارش هواشناسی انجام شود.»
استاندار تهران در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «دستور تعطیلی مدارس و در ادامه آن سایر دستگاه‌های اداری در آخرین مرحله و در صورت افزایش آلایندگی صادر می‌شود.»