اداره کارآمد و خلاقانه کلاس درس با مشارکت فعال دانش‌آموزان
گالیا‌توانگر
برخی والدین تصورشان از موفقیت در مدرسه صرفاً گرفتن نمره خوب است، درحالی‌که اغلب روان‌شناسان و مشاوران تحصیلی بر این باورند که اعتمادبه‌نفس داشتن، مسئولیت‌پذیری، تعامل با دوستان و معلمان و مهارت‌آموزی برای مهیاشدن و پانهادن به زندگی آینده وجه اصلی موفقیت دانش‌آموزان در مدرسه محسوب می‌شود.
والدین برای موفقیت فرزند خود در زمینه تحصیل، تلاش می‌کنند تا با فراهم‌آوردن شرایط مناسب، آنها را حمایت کنند؛ ولی به غیر از مسائل مالی موضوعات دیگری هم وجود دارد که بهتر است از طرف والدین به فرزندان آموزش داده شود. مواردی مثل پرورش عادت‌های مناسب، افزایش شور و اشتیاق برای آغاز سال تحصیلی و یادگیری، کمک به آنها برای شناخت مسائلی که باید در مدرسه انتظار داشته باشند و حتی مسائلی که برآورده کردن آنها از دانش‌آموزان انتظار می‌رود، بر عهده پدر و مادر است.
تأثیر همراهی والدین بر مهار ترس‌‌های دانش‌آموزان
برخی از والدین زمانی که می‌بینند کودکشان به اندازه‌ای بزرگ شده که باید به مدرسه برود، به یاد دوران تحصیل خود می‌افتند. بعضی از آنها خاطرات کودکی و آغاز سال تحصیلی خود را برای فرزندشان تعریف می‌کنند و ترس یا انتظاری در او به وجود می‌آورند که بی‌دلیل است.
گفته‌های پدر و مادر در مورد مدرسه در نگرش بسیاری از دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد و می‌تواند تأثیرات منفی بسیاری در ذهنیت و احساس آنها برای آغاز سال تحصیلی به وجود آورد. پس به‌جای آنکه به فرزند خود بگویید: «تو باید به مدرسه بروی»، بهتر است بگویید: «وقت آن رسیده که به مدرسه بروی». با همین جمله ساده تجربه مدرسه برای فرزندان مثبت‌تر و بهتر می‌شود و به‌جای ترسیدن، به‌سوی آینده پیش می‌روند.
لیلا نیک‌زاد یک روان‌شناس ضمن بیان مطالب بالا به گزارشگر کیهان می‌گوید: «یکی از مسائلی که در رابطه با بسیاری از پدر و مادرها دیده می‌شود، احساس ترس آنها برای بازگشت فرزندانشان از مدرسه است و به‌راحتی به دانش‌آموز منتقل می‌شود. این حس خصوصاً در مورد کودکانی که برای اولین‌بار به مهدکودک یا پیش‌دبستانی می‌روند، بیشتر وجود دارد.»
وی در ادامه می‌افزاید: «به توصیه بسیاری از متخصصان اگر دانش‌آموزی سال بدی را پشت سر گذاشته است، والدین باید به او یادآوری کنند که سال تحصیلی جدید و اتفاقات خوب در راه است. گاهی دانش‌آموزان به دلیل نتیجه ناخوشایند سال پیشین، احساس ناامیدی می‌کنند، به آنها یادآوری کنید که شانس جدیدی برای درخشش و موفقیت پیش رویشان قرار دارد.»
این روان‌شناس در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «به گفته معلمان یکی از سخت‌ترین مسائل برای دانش‌آموزان مقاطع پایین‌تر، جداشدن از خانواده و احساس نگرانی از دوری آنها است. به پیشنهاد او قراردادن یک عکس خانوادگی در کیفش باعث می‌شود هر زمان که بخواهد چهره‌های آشنا و دوستانه را ببیند.» وی در پایان به والدین دانش‌آموزان توصیه‌هایی دارد: «برای آنکه به فرزند خود حس اطمینان خاطر ببخشید، به حرف‌هایش گوش دهید. حداقل ۱۵ دقیقه زمان در نظر بگیرید و از او بخواهید تا در مورد آنچه در ذهنش می‌گذرد، با شما صحبت کند. حتی قدم زدن و پیاده‌روی کوتاه در پارک یا در اطراف خانه هم کمک‌کننده است و باعث می‌شود فرزندتان راحت‌تر حرف بزند. والدین باید فرزندان خود را ترغیب کنند تا در مورد احساساتشان حرف بزنند و بدانند که پدر و مادر پاسخگوی سؤالات هستند. گوش دادن به حرف و احساسات فرزند به هیچ وجه زیاده‌روی نیست. زمانی که شما برای فرزند خود محیطی به وجود آورید تا بتواند به شما اعتماد کند که بدون قضاوت کردن به حرف‌هایش گوش می‌دهید، عملکرد او در مدرسه متفاوت می‌شود.
والدین باید به کودکان خود کمک کنند تا احساسات متعادل و طبیعی داشته باشند و بتوانند آن را در قالب کلمات توصیف کنند. برای مثال می‌توانید به یک دانش‌آموز کلاس اول بگویید: «شاید کمی هیجان‌زده، دستپاچه یا حتی ترسیده باشی. این احساسات کاملاً طبیعی هستند و هر کس می‌تواند با آن مواجه شود.» این جمله‌های ساده حتی در روزهای نخست شروع کار جدید یا هر اتفاق تازه‌ای در زندگی هم دلگرم‌کننده خواهد بود.»
نکات طلایی برنامه‌ریزی درسی
برای داشتن یک برنامه درسی اصولی به یک سری نکات مهم از جمله تعیین هدف، دفتر برنامه‌ریزی، داشتن برنامه روزانه، هفتگی، ماهانه و تهیه چشم‌اندازی برای آینده توجه کنید.
میثم ضرابی یک برنامه‌ریز تحصیلی برایمان توضیح می‌دهد: «برای شروع هر کاری باید تعیین کنید که با چه هدفی آن را انجام می‌دهید؟ مثلاً با چه هدفی ثبت‌نام کنکور سراسری را انجام داده و برای آن هزینه‌هایی در نظر می‌گیرید؟
پس ابتدا یک هدف بزرگ دارید که برای رسیدن به آن باید اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت مشخص کنید؛ یعنی آن هدف اصلی را به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم کنید. به طور مثال در طی مسیر رسیدن به قبولی در رشته پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، باید دروس رشته تجربی را به‌خوبی مطالعه کرده و علاوه‌برآن، از منابع کنکور تجربی، خلاصه‌نویسی مطالب، تست‌زنی، مرور و... نیز بهره ببرید.»
وی در ادامه می‌افزاید: «برای ثبت رویدادها، ساعات مطالعه، استراحت و... به یک دفتر برنامه‌ریزی نیاز دارید. در این دفتر اتفاقاتی که در طول روزهای هفته برای شما می‌افتد، یادداشت کنید و در پایان هر روز و یا هر هفته ساعات مطالعه خود را جمع بزنید و با هفته‌ها و روزهای قبل مقایسه کنید. همواره تلاش کنید تا هر روز بیشتر و بهتر از روز قبل به اهدافتان نزدیک شوید. همچنین در این دفتر می‌توانید چند تا از کارهایی که اولویت بیشتری دارند، ثبت کرده تا در آن روز انجام دهید.»
این برنامه‌ریز تحصیلی متذکر می‌شود: «برنامه‌ریزی‌ها می‌توانند با توجه به شرایط فرد برای مدت‌زمان خاصی طراحی شوند، ازاین‌رو بعد از اتمام بازه موردنظر، فرد باید برنامه‌ای دوباره برای خود بچیند.
برنامه‌ریزی روزانه: اگر می‌خواهید هر روز یک برنامه جدید برای خود طراحی کنید، باید برنامه خود را شب قبل و یا صبح همان روز بنویسید.
برنامه‌ریزی هفتگی: در این برنامه مشخص کنید که برای هفت روز هفته پیش‌روی خود چه حجمی از چه دروس را می‌خواهید مورد مطالعه و بررسی قرار دهید.
برنامه‌ریزی ماهانه: در این نوع برنامه‌ریزی، هدف مطالعه درس‌های موردنظر خود را باید برای بازه 30 روزه مشخص کنید، مثلاً در یک ماه کدام یک از مباحث را می‌خواهید به‌صورت کامل فرا بگیرید؟ برنامه‌ریزی در تمامی زمینه‌ها از جمله درس‌خواندن گامی بلند در مسیر رسیدن به اهداف و در واقع زیر بنای اصلی دستیابی به موفقیت محسوب می‌گردد. به‌طوری‌که انسان‌های موفق همگی بر این باورند که هدف بدون برنامه‌ریزی، یک آرزو باقی خواهد ماند.»
روش کارآمد و خلاقانه اداره‌کردن کلاس
با هماهنگی دفتر مدرسه و انجمن اولیا جوایز هر چند ساده مانند خودکار و غیره را تهیه و به بهانه‌های مختلف هر مدت یک‌بار به دانش‌آموزان اهدا کنید. حتی دانش‌آموزانی که خانواده‌شان دارای توانایی مالی بسیار بالایی هستند، از این کار معلم بسیار خوشحال می‌شوند.
بهمن پیشه‌ور یک‌فرهنگی ضمن توصیه بالا برای اداره خلاقانه کلاس درس در ادامه ایده‌های دیگری را پیشنهاد داده و می‌گوید: «تهیه تراکت‌هایی برای کلاس توسط معلم در رابطه با درس یا موضوعات دیگر و نصب آن در کلاس (در حضور دانش‌آموزان) توجه آنان را به شدت جلب می‌کند. قبلاً با خودکار و ماژیک نوشته می‌شد، ولی امروزه هر مدرسه‌ای چاپگر دارد. نباید این کار را فقط وظیفه مربی پرورشی دانست، بلکه برای هر درسی امکان‌پذیر است.
استفاده از روش مصاحبه 2 یا 4 نفری در رابطه با درس توسط دانش‌آموزان و با هدایت معلم برای آنان بسیار جذاب است که می‌توان دو میز را در پای تخته رو‌به‌روی هم گذاشت و 4 نفر دوبه‌دو برای مدت 5 تا 10 دقیقه با هم به بحث بپردازند. البته باید جلسه قبل موضوع و افراد مشخص شوند و نظارت کامل معلم برای رسیدن به هدف مدنظر قرار گیرد.
هر معلمی در شرایط لازم می‌تواند مهارت‌های زندگی را در کلاس به دانش‌آموزان آموزش دهد. گاهی وقت ذکر یک خاطره کوتاه از حسادت، می‌تواند در تغییر نگرش دانش‌آموزان بسیار مؤثر باشد و درگیری‌های کلاسی و یا درگیری با دفتر مدرسه را به طرز چشمگیری کاهش داد. معلمان چند دهه قبل پند و نصایح خود را از دانش‌آموزان دریغ نمی‌کردند و عموماً نتایج مطلوبی داشت و شما هم حتماً خاطره‌ای از این اعمال معلم در کلاس دارید.
رعایت زمان‌بندی دروس بسیار مهم است. اگر در یک جلسه 3 درس داده شود و یا 3 جلسه پشت‌سرهم فقط پرسش پای تخته بدون تدریس داشته باشیم،اشکال ایجاد خواهد شد و منتظر خستگی خود و دانش‌آموزان و افزایش بی‌نظمی آنها و جنگ اعصاب برای خود باشید. هر چند وقت یک‌بار به دانش‌آموزان اجازه بدهیم خاطرات خوب و بد خود را از کلاس شما یا کلاس سنوات قبل تعریف کنند. این مورد علاوه‌بر اینکه یک بازخورد مفید برای روش شماست، می‌تواند در جذابیت کلاس و رفع نگرانی و حتی اضطراب دانش‌آموزان هم نقش داشته باشد.»
وی می‌افزاید: «بردن کتاب‌های مرتبط با درس، اثر خوبی بر جلب توجه دانش‌آموزان دارد و این اعمال را هرگز فراموش نکرده و شما را به عنوان معلمی دلسوز و علاقه‌مند به حرفه خود معرفی خواهد کرد. متأسفانه، برخی معلمان، تدریس را با در آوردن سؤال و جواب تمام متن توسط خودشان،اشتباه می‌گیرند! این کار علاوه‌بر اینکه باعث انهدام خلاقیت و کاوشگری دانش‌آموز می‌شود، بلکه معلم را خسته کرده و دانش‌آموز چیز تازه‌ای یاد نخواهد گرفت. باید گفت: بعضی از والدین در این کار معلم هم نقش دارند و وی را مجبور می‌کنند که به خیال خود، فرزندشان را برای امتحان آخر سال آماده کند. اگر نوشتن نمونه سؤال لازم است، بهتر است این کار را به دانش‌آموزان محول کنیم، آن‌هم بعد از تدریس و با هدف مشخص برای صفحات محدود. باز هم متأسفانه باید گفت: برخی والدین یا دانش‌آموزان از بعضی معلمان تعریف و تمجید می‌کنند که حتی یک سؤال را از کتاب جا نمی‌گذارد و البته یک کلمه هم توضیح نداده است!
صحبت‌های بسیار مختصر با دانش‌آموزان در سالن و حیاط یا جلوی درب مدرسه، نقش مهمی در آرام‌کردن آنها در کلاس خواهد داشت و آنها احساس صمیمیت بیشتری با معلم خواهند کرد. این صحبت‌ها می‌تواند بسیار ساده و غیرخصوصی باشد، مانند: معلوم بود که دیشب درست را خوب خوانده بودی یا آمادگی تو برای کنفرانس امروز خیلی خوب بود یا آیا باز هم می‌توانی مطلب در مورد درس فلان بنویسی؟ این کار باعث کاهش چشمگیر اضطراب آنان خواهد شد.» این فرهنگی در تکمیل صحبت‌هایش توصیه می‌کند: «وضع‌نکردن مقررات دست‌وپاگیر و خشک کلاسی باعث جلوگیری از خستگی معلم و دانش‌آموز در کلاس خواهد شد. مهم‌تر اینکه آنها از معلم و کلاس دل‌زده نخواهند شد. بعضی معلمان حساسیت زیادی به جنب‌وجوش‌گریزناپذیر شاگردان در کلاس دارند و حتی تنبیه‌هایی را اعمال کرده و وقت گران‌بهای کلاس را به درگیری و تنبیه در مورد مقررات خود، اختصاص می‌دهند؛ به‌عنوان‌مثال: کسی به‌هیچ‌وجه نباید برگردد و دانش‌آموز دیگر را نگاه کند یا نگاه‌کردن به پنجره کلاس ممنوع است!
هر چند وقت یک‌بار نسبت به استفاده از تلویزیون و رایانه و پخش تراکت‌هایی دررابطه‌با درس، برای دانش‌آموزان جالب خواهد بود و در یادگیری خیلی مؤثر است. متأسفانه، جدیت بیش از اندازه و افراطی و خشک‌بودن معلم در کلاس باعث عدم علاقه دانش‌آموزان به وی، درس و مدرسه خواهد شد و خود را مجبور به تحمل معلم و کلاس خواهند دانست، حتی این جدیت و سخت‌گیری افراطی باعث شده تا برخی دانش‌آموزان از ادامه تحصیل در آن رشته واهمه داشته و مسیر زندگی آنها عوض شود. معلمانی که خوش‌اخلاق بوده و تبسم بر لب داشته باشند در آموزش موفق‌ترند، شما هم این را تأیید می‌کنید، اگر در حدی باشد که مورد سوءاستفاده قرار نگیرد. نباید قاطعیت، مدیریت و توانایی اداره مطلوب کلاس را با سخت‌گیری افراطی معلم، اشتباه گرفت.
تغییر محل کلاس حداقل، ماهی یک‌بار موجب جلب‌توجه دانش‌آموز می‌شود، مانند: تشکیل کلاس در کارگاه، آزمایشگاه، نمازخانه، کتابخانه و غیره.
یکی از راه‌های جذب شاگردان به کلاس و درس و معلم و همچنین رفع کدورت‌های احتمالی طرفین، بردن دانش‌آموزان به گردش علمی کلاسی است، حتی بازدید از نمایشگاه‌های کتاب، صنایع‌دستی، جشنواره‌های دانش‌آموزی و غیره با هماهنگی دفتر مدرسه و اداره متبوع، فواید زیادی دارد.»