نگهداری از مرواریدهای دهان با رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی - بخش نخست
گالیا توانگر
برخی افراد تا زمانی که درد دندان نکشند به دندانپزشک مراجعه نمی‌کنند! اگرچه همواره یکی از دلایل دیر رهسپاری بیماران هزینه بالای درمان عنوان شده، اما بی‌شک یک دلیل مهم دیگر عدم آگاهی عمومی نسبت به مسائل بهداشت دهان و دندان است. برای مثال برخی افراد تا سنین بالا اصول صحیح مسواک زدن را نمی‌دانند و یا استفاده از نخ دندان را یک حرکت لاکچری و غیرضروری می‌پندارند؛ بنابراین فرهنگ‌سازی درباره چگونگی رعایت بهداشت دهان و دندان شانه‌به‌شانه رفع چالش‌های هزینه درمان و بیمه می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.
پوسیدگی دندان صرفاً یک درد دندانی نیست، بلکه دروازه جدیدی برای بروز انواع بیماری‌هاست. اولین عارضه این است که دندان تخریب می‌شود، پس از آن بافت فکی آسیب می‌بیند در مورد بعدی آبسه ایجاد می‌شود و در نتیجه منبعی از بیماری‌های عمومی به‌وجود می‌آید و در صورت اهمیت ندادن به این عوارض منجر به مشکلات قلبی، مغزی و عفونت‌های مختلف دیگر در بدن می‌شود.
دستور‌العمل روزانه بهداشت دهان و دندان
هر ایرانی حداقل ۶ دندان پوسیده دارد. بعد از ۱۲ سالگی هر فرد بین ۲ تا ۵ دندان پوسیده دارد. همچنین ۸۷ درصد کودکان زیر ۶ سال دندان‌های پوسیده دارند.
افراد ۳۰ تا ۴۰ساله که در اوج سن فعالیت اجتماعی هستند، ۱۲ تا ۱۳ دندانِ ازدست‌رفته دارند.
در گروه سنی بالای ۶۵ سال نیز بیش از ۵۵ درصد افراد اصلاً دندان ندارند! این در حالی است که به گفته پزشکان، دندان اگر به‌خوبی نگهداری شود، تا پایان عمر فرد ممکن است از دست نرود.
از دکتر مسعود شاه‌حسینی دندانپزشک با یک دهه سابقه کار سؤال می‌کنم: «رعایت بهداشت دهان و دندان به صورت روزانه با چه کارهای حداقلی تأمین می‌شود؟» وی پاسخ می‌دهد: «اگرچه ۳ بار مسواک زدن در روز ایده‌آل است، اما یک‌بار مسواک زدن به شیوه درست در آخر شب، قبل از خواب، کافی است. نباید فراموش کنیم که مسواک زدن ۴۰ درصد بهداشت دهان و دندان را تأمین و نخ کشیدن ۶۰ درصد آن است. کشیدن صحیح نخ دندان باید به‌گونه‌ای باشد که تمام سطوح بین دندان‌ها را شامل شود. یک جایگزین برای نخ دندان استفاده از دستگاه واترجت است. دستگاه واترجت دندان از یک مخزن آب تشکیل شده و حاوی یک پمپ است که آب را با فشار بالا از قسمت سری‌های شست‌وشو خارج می‌کند. کار کردن با این وسیله آسان است.»
وی در پاسخ به این سؤال که استفاده از دهان‌شویه تا چه حدی بر سلامت دهان و دندان تأثیر بوده و شیوه و میزان صحیح استفاده از آن به چه صورت است؟ استفاده زیاد از حد دهان‌شویه چه تبعاتی به همراه دارد؟ می‌گوید: «محلول‌های دهان‌شویه با غلظت 0.05 درصد دو بار در روز توصیه می‌شود. دقت داشته باشید که شست‌وشوی بیش از حد با دهان‌شویه حاوی فلوراید خطرناک بوده باعث مسمومیت و نیز تیرگی دندان‌ها می‌گردد. شست‌وشو دندان‌ها با آب‌نمک نیز برای جلوگیری از پوسیدگی دندان‌ها بسیار کمک‌کننده خواهد بود.»
در سؤال دیگری از این دندانپزشک می‌پرسم: «آیا برند خمیر دندان‌ها در میزان تأثیرگذاری‌شان تفاوت فاحش دارد؟ یک خمیر دندان خوب دارای چه ویژگی‌هایی است؟» وی می‌گوید: «اینکه خمیر دندان ما از کدام برند بازار است؟ تأثیر چندانی در بهداشت دهان و دندان ما ندارد. از آن مهم‌تر با اصول صحیح مسواک زدن است. به‌طور کلی خمیر دندان‌هایی با درصد اندک فلوراید مناسب‌ترند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش و در پاسخ به این پرسش که میزان پوسیدگی و سطح تخریب دندان‌ها طی سالیان اخیر در مراجعین شما چقدر رشد داشته است؟ برایمان توضیح می‌دهد: «بین وضعیت اقتصادی خانوار و سلامت دهان و دندان و نیز سلامت گوارش اعضای هر خانواده رابطه مستقیم و غیرقابل‌انکاری وجود دارد. متأسفانه با افزایش هزینه‌های دندانپزشکی بر شمار تعداد دندان‌های پوسیده افراد افزوده می‌شود، چرا که اغلب دیر اقدام می‌کنند.»
از دکتر شاه‌حسینی می‌خواهم عمده دلایل تخریب دندان‌ها در سبک زندگی مردم کشورمان را ذکر کند. وی می‌گوید: «در حال حاضر بهداشت ضعیف، عدم معاینه منظم و نیز اقدام دیرهنگام برای درمان از عمده دلایل تخریب دندان‌ها محسوب می‌شوند.»
این دندانپزشک درباره میانگین زمان مراجعه به دندانپزشک جهت معاینه دوره‌ای در گروه‌های سنی مختلف توضیح می‌دهد: «حداقل هر ۶ ماه یک‌بار باید معاینه دندان‌ها نزد دندانپزشک صورت گیرد. در افراد با ریسک بالای پوسیدگی این زمان به هر ۳ ماه یک‌بار تقلیل می‌یابد.»
در انتهای گفت‌وگو با دکتر شاه‌حسینی این سؤال را مطرح می‌کنم: «تغذیه تا چه حد می‌تواند بر سلامت دندان‌ها تأثیرگذار باشد؟ توصیه شما چیست؟» وی پاسخ می‌دهد: «تغذیه در سلامت دندان نقش اساسی دارد. کاهش مصرف میان‌وعده‌های پوسیدگی‌زا مثل مواد قندی و نیز شست‌وشوی دهان و دندان بعد از مصرف این‌گونه خوراکی‌ها بسیار در حفظ بهداشت دهان و دندان مؤثر خواهد بود. بلافاصله بعد از خوردن این‌گونه مواد اقدام به شست‌وشوی دهان و دندان کنیم. آدامس جویدن بعد از خوردن غذا علاوه بر هضم بهتر باعث افزایش جریان بزاق و تمیز شدن محیط دهان و دندان می‌شود. کاهش میان‌وعده‌های قندی به‌خصوص در کودکان و نوجوانان در سلامت دندان‌هایشان اهمیت بسزایی دارد. از همه مهم‌تر چکاپ‌های منظم دندانپزشکی می‌تواند به‌موقع دندان شما را از پوسیدگی رهایی بخشد.»
فرهنگ‌سازی گام مؤثر در پیشگیری
خیلی از دندانپزشکان، مطب‌های خود را تعطیل کرده و به سراغ کلینیک‌ها رفته‌اند. چون مراجعین به کلینیک‌ها از یک حداقل‌های پوشش بیمه‌ای برخوردارند. به همین جهت است که خیلی از مردم یا نمی‌توانند خدمات دندانپزشکی را دریافت کنند و دچار بی‌دندانی می‌شوند، یا تعداد کمی برای دندان خود مراجعه می‌کنند؛ فقط بنا بر ضرورت. مثلاً طرف درد شدید دندان دارد و مجبور است که به دندانپزشکی مراجعه کند.
یکی از دست‌اندرکاران جامعه دندانپزشکی ایران ضمن بیان مطالب بالا می‌گوید: «اینها مشکلاتی است که وجود دارد، اما چون نگرش به مقوله سلامت دهان و دندان در ایران مثل سایر بیماری‌ها نیست - نه از طرف مردم و نه از طرف مسئولان - عملاً شرایط دارد به‌گونه‌ای پیش می‌رود که با اینکه تعداد دندانپزشکان و مراکز دندانپزشکی در کشور زیاد است و با اینکه فرهنگ مردم هم در این حوزه بالاتر رفته، میزان دندان‌های پوسیده و کشیده شده و ازدست‌رفته در کشور تغییری نکرده و کاهش نیافته است.»
این عضو جامعه دندانپزشکی ایران درباره راهکار و برون‌رفت از وضعیت فعلی در حوزه سلامت دهان و دندان می‌گوید: «به نظرم آنچه که لازم است انجام شود، تصویب یک سند ملی در حوزه سلامت دهان و دندان در عالی‌ترین حوزه سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری کشور است. یعنی تصمیم‌گیری در سطح شورای‌عالی سلامت که ریاست آن به عهده رئیس‌جمهور است و دبیری آن را وزارت بهداشت بر عهده دارد. اگر این اقدام انجام شود، اتفاق خوبی در زمینه سلامت دهان و دندان رخ خواهد داد. البته حوزه سلامت دهان فقط به مجموعه دندانپزشکی و مجموعه وزارت بهداشت مربوط نمی‌شود. ما نیازمند تغییر الگوی تغذیه هستیم، نیازمند گسترش آموزش‌ها هستیم، مجموعه‌هایی مثل صداوسیما و آموزش‌وپرورش که نقش بسیار مهمی در آموزش دارند، باید درگیر این موضوع شوند. وزارت بهداشت باید برای زوجین، مادران باردار و... دوره آموزش سلامت دهان و دندان هم بگذارد. کارهایی ازاین‌دست که لازم است در کنار هم و هم‌زمان انجام گیرند تا به نتیجه برسیم.»
وی تأکید می‌کند: «آموزش، کلید پیشگیری از مشکلات دهان و دندان است تا ما حداقل نیاز را به درمان داشته باشیم. چون درمان‌های دندانپزشکی در اکثر کشورهای دنیا درمان‌های گران‌قیمتی هستند و نه صنعت بیمه و نه دولت‌ها نمی‌توانند آن را به صورت کامل و درست پوشش دهند، بنابراین بیشتر کشورها تمرکز خود را بر پیشگیری گذاشته‌اند تا میزان پوسیدگی دندان‌ها شهروندان را در آینده کمتر کنند. درواقع تنها راه ارتقای سلامت دهان و دندان، پیشگیری است. نه هیچ‌چیز دیگر. درمان دیر و هزینه‌بر است؛ اما پیشگیری بهترین کار است و هزینه خاصی هم ندارد.»
این استاد دانشگاه می‌گوید: «خدمت تمام‌شده دندانپزشکی در کشور ما گران است و برای دریافت این خدمات، یا مردم باید توانایی مالی مناسبی داشته باشند یا دولت باید کمک کند. الان اقتصاد مردم با چالش‌های جدی مواجه شده و عملاً درمان‌های دندانپزشکی از سبد خدمات طبقه متوسط حذف شده است. مگر کسانی که بیمه تکمیلی مناسبی دارند یا افرادی که در نهادهای دولتی شاغل‌اند و دولت، آنها را مورد حمایت قرار می‌دهد. این اصلی‌ترین مسئله است. وگرنه چیزی که الان به عنوان تعرفه‌های مصوب وزارت بهداشت وجود دارد، با توجه به اینکه تعرفه‌ها واقعی نیست، عملاً اجرایی نیست.»
از عفونت لثه تا بیماری‌هایی با خطر مرگ
دکتر جمشید افتخاری، دندانپزشک هشدار می‌دهد: «پوسیدگی دندان از نظر خیلی از مردم، یک مشکل ساده است، اما باید دانست که این موضوعِ به‌ظاهر ناچیز می‌تواند تأثیرات منفی بر سلامت دیگر اعضای بدن داشته باشد. پوسیدگی دندان ممکن است به عفونت دندان منجر شود. عفونت در دندان می‌تواند باعث تشکیل ترشحات عفونی و التهاب در محل پوسیدگی شود. این عفونت می‌تواند از ریشه دندان به سایر بافت‌ها و عمیقاً به فک و سایر ساختارهای صورت گسترش یابد.»
دکتر افتخاری ادامه می‌دهد: «همچنین پوسیدگی دندان می‌تواند به التهاب لثه منجر شود. باکتری‌های موجود در دندان‌های پوسیده می‌توانند در اطراف لثه‌ها التهاب ایجاد کنند. این التهاب باعث خونریزی لثه، تورم، قرمزی و در نهایت آسیب دیدن بافت‌های حاکم بر استحکام و نگهداری دندان می‌شود.»
به گفته این دندانپزشک، عفونت سیستمیک، یکی دیگر از عوارض پوسیدگی دندان است. عفونت دندان و لثه می‌تواند باعث ورود باکتری‌ها به جریان خون شود و عفونت سیستمیک را ایجاد کند. این مسئله باعث افزایش خطر ابتلا به بیماری‌هایی مانند عفونت‌های قلبی و عفونت‌های مفصلی می‌شود و احتمال آسیب دیدن اعضای داخلی بدن مانند کلیه‌ها و کبد را هم افزایش می‌دهد.
دکتر افتخاری در ادامه می‌گوید: «عفونت دندان و لثه همچنین می‌تواند تأثیر مستقیم بر سیستم گوارش داشته باشد. باکتری‌ها و التهاب موجود در دندان‌های پوسیده می‌توانند از طریق بلعیدن و جذب به سیستم گوارشی وارد شوند. این می‌تواند منجر به علائمی مانند تهوع، استفراغ، درد معده و اختلال در عملکرد روده‌ها شود. همچنین تحقیقات نشان داده که عفونت دندان و لثه می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی را افزایش دهد. باکتری‌های موجود در دهان می‌توانند به خون وارد شوند و التهابات درون رگ‌ها (آرتریت) را ایجاد کنند که به‌مرور می‌تواند منجر به تشکیل لخته‌های خونی و انسداد رگ‌ها شود.»
این دندانپزشک با اشاره به اینکه پوسیدگی دندان می‌تواند مشکلات تنفسی نیز در فرد ایجاد کند، می‌گوید: «در برخی موارد، عفونت دندان می‌تواند مشکلات تنفسی را تحت‌تأثیر قرار دهد. این امر ممکن است به دلیل گسترش عفونت به بافت‌های نرم در نزدیکی راه هوایی، ایجاد ترشحات عفونی در مجرای تنفسی یا تحریک ترشحات راه هوایی باعث شود.»
دکتر افتخاری توصیه می‌کند که با مسواک زدن دو بار در روز، استفاده از نخ دندان، مراجعه منظم به دندانپزشک برای بررسی و اطمینان از سلامت دندان‌ها، رعایت یک رژیم غذایی سالم با محدودیت مصرف قند و آب شیرین، مصرف مواد غذایی سالم و افزایش مصرف آب، مراقب دندان‌ها باشیم تا از پوسیدگی آنها جلوگیری شود. ما باید یاد بگیریم که پیشگیری از پوسیدگی دندان، آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان است.
مهار پوسیدگی دندان‌ها
اگر پوسیدگی‌ها را ازنظر محل پوسیدگی بررسی کنیم می‌توانیم عنوان کنیم که پوسیدگی در سه‌نقطه به ترتیب زیر ایجاد می‌شود :
۱ – سطح جونده در آسیاهای بزرگ و کوچک که روی این سطوح جونده شیارهای باریک ولی عمیقی وجود دارد که به علت عدم ورود موهای مسواک به داخل آنها محیط مناسبی برای زندگی میکروب‌ها فراهم می‌شود؛ لذا دندان‌ها در این نواحی خیلی زود دچار پوسیدگی و خرابی می‌گردد که این امر در مورد اولین آسیای بزرگ که در حدود شش‌سالگی می‌روید، اهمیت بیشتری دارد .
۲ – دومین محل لای دندان‌ها یا به‌عبارت دیگر اطراف ناحیه تماس بین دندان‌ها است، این ناحیه نیز به علت آنکه به‌وسیله مسواک قابل تمیز کردن نیست از نواحی مستعد پوسیدگی به‌شمار می‌آید که معمولاً از سنین ۲۰ سالگی به بعد در این نواحی پوسیدگی دیده می‌شود، برای تمیز کردن این نواحی لازم است از نخ دندان استفاده کنیم.
۳ – سومین محل ناحیه اتصال لثه با دندان است که این نواحی بیشتر در اثر مسواک زدن غلط بسیار حساس شده و گاهی حتی در اثر زیادی حساسیت مجبور به ترمیم دندان در این نواحی می‌شویم. در مورد بهداشت و نحوه مسواک زدن و نوع مسواک و نخ دندان در قسمت پیشگیری بیشتر صحبت می‌کنیم، اما آنچه که باید متذکر شویم، استفاده از دهان‌شویه است. بارها شنیده‌ایم که بسیاری از مردم به جای مسواک زدن از آب‌نمک رقیق شده استفاده نموده آن را غرغره می‌کنند.
استفاده از آب و نمک یا دهان‌شویه‌ها در کل مفیدند، اما اگر این کار مرتب ادامه یابد، نه‌تنها مفید نخواهد بود، بلکه مضر هم است، زیرا در دهان باکتری‌های مفیدی وجود دارد که با این کار باعث ازبین‌بردن این باکتری‌های مفید می‌شویم و در نتیجه دهان مواجه با بیماری‌های قارچی می‌شود و زمینه رشد باکتری‌های مضر فراهم می‌شود؛ پس استفاده از دهان‌شویه‌ها باید در موارد خاص انجام گیرد یا اگر چنانچه عادت به استفاده از آب و نمک دارید، هفته‌ای یک‌بار این کار انجام شود.