بیشترین و کمترین شانس اشتغال متعلق به کدام رشته‌هاست؟
براساس آخرین آمار اعلام شده از سوی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم پزشکی با حدود ۶۳ درصد، رشته‌های علوم انسانی با ۴۵ درصد و دانش‌آموختگان رشته‌های فنی و مهندسی با ۴۱ درصد به ترتیب بیشترین شانس اشتغال را در بین فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به خود اختصاص داده‌اند و رشته‌های هنر، علوم پایه و کشاورزی کمترین تقاضا برای بازار کار در ایران را دارند.
بدون شک منابع انسانی یکی از مهم‌ترین عوامل در تحول و توسعه جوامع بشری محسوب می‌شود. هر اندازه توانمند‌سازی نیـروی انسانی در طـول دوران تحصیل افزایش یابد، اشتغال و اثربخشی مؤثر نیروی کار نیز افزایش چشمگیری خواهد داشت. بـر همیـن اسـاس مباحث مربـوط بـه کیفیـت و توانمندی نیـروی انسانی همـواره از مهم‌ترین دغدغه‌های فکری افراد جامعه و دولت‌های آنها بوده است.
در حـال حاضـر و با توجه بـه فضای کسب و کار، تحولات آموزش عالی و رشد و توسعه کمی مؤسسات دانشگاهی در چنـد دهه اخیر شاهد وجود چالش‌های متعددی در زمینـه اشتغال نیروی کار دانش آموخته هستیم. از یک سو نـرخ بالای بیکاری در سـال‌های اخیر، افزایش نیروهای دانشگاهی بیکار را در برداشته و از سوی دیگـر معضـلات اجتماعی و اقتصادی دیگری را نیـز بـرای جامعـه بـه دنبـال داشـته اسـت. خط‌مشی‌ها و رویکردهـای حاکـم بـر نظام آمـوزش عالی کشور و ضرورت توجه بیشتر مسلما بـه نیازهای بازار کار و توانمندی‌های شغلی دانش‌آموختگان نقـش مهمی در این موضوع خواهد داشت.
اخیرا معاون اشتغال وزیر کار از وجود دومیلیون و ۳۰۰ هزار بیکار در کشور بر اساس اعلام مرکز آمار ایران خبر داد و گفت:۴۰ درصد از این تعداد جمعیت بیکار را جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل می‌دهند.
بـر همین اساس پایش وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان یکی از مهم‌ترین نیازهایی اسـت کـه در برنامه‌ریزی‌هـای علمـی، اقتصادی، اجتماعـی و توسـعه پایـدار کشـور حائـز اهمیت اسـت و بـه جـرات می‌تـوان گفـت برنامه‌هـای آتـی بـدون توجـه بـه نیازهـای اقتصـادی و تقاضاهـای اجتماعـی نمی‌توانـد بهـره‌وری مناسـبی در کشـور ایجـاد کنـد. بـر همیـن اساس دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز آمـوزش عالی کشور، بـه عنوان متولیان اصلی آموزش از سال ۱۳۹۷ در طرح پایش اشتغال دانش‌آموختگان فعال شده‌اند تـا بتواننـد بـا جمـع‌آوری اطلاعـات، تصمیم‌گیری‌هـای درسـتی انجـام دهنـد و براساس آن هم اطلاعات مفید و سودمندی از بازار کسب‌وکار به دست آورند و هم اینکه علاوه بر بهبود برنامه‌ها، با مشاوره‌های شغلی، دانشجویان را به سوی بازار کار مناسب هدایت کنند.
قبل از اینکه وضعیت رشته‌های دارای بیشترین بازار کار را بررسی کنیم ابتدا باید آماری از رشته‌ها و میزان تقاضا برای ورود به این رشته‌ها را بررسی کنیم. پیش از انقلاب ۸۰ درصد جمعیت دانشجویی در تهران و ۲۰ درصد در کل کشور بوده است. در حالی که امروزه ۲۰ درصد جمعیت دانشجویی در تهران و ۸۰ درصد در کل کشور است. در حال حاضر رشد جمعیت دانشجویی در آموزش عالی نسبت به دهه پایانی عمر رژیم گذشته ۵۰ برابر شده و سهم زنان در این رشد چشمگیر آموزش عالی ۵۶ برابر است. به نحوی که جمعیت زنان دانشجو پیش از انقلاب ۱۹ هزار نفر بوده و امروز این رقم به یک میلیون و ۶۲ هزار نفر رسیده است.
در آموزش عالی در مجموع، بیش از ۵ هزار رشته تحصیلی و ۸ هزار رشته- مقطع داریم و تنوع بیشتر در رشته‌های مهارتی است. در این میان دانشگاه علمی-کاربردی یکی از پُررشته‌ترین دانشگاه‌ها است، همچنین دانشگاه آزاد به دلیل جامع بودن، رشته‌های زیادی دارد. کمترین تنوع مربوط به دانشگاه فرهنگیان است و به این دلیل است که رشته‌های دانشگاه فرهنگیان تابعی از آموزش و پرورش و کتاب‌های درسی آموزش و پرورش هستند.
بر اساس آمار اخیر مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی درخصوص آمار دانشجویان در مقاطع مختلف، کمترین آمار دانشجو، مربوط به مقطع دکتری حرفه‌ای (سه درصد) است. پس از آن، مقاطع دکتری تخصصی پنج درصد، کاردانی ۱۳ درصد و کارشناسی ارشد ۱۶ درصد دانشجو دارند. همچنین بر اساس آمار ۱۳۹۹-۱۴۰۰ نسبت مردان به زنان در آموزش عالی، حدود ۵۱ درصد به ۴۹ درصد است و سهم زنان سالانه حدود یک درصد رشد داشته است.
در زمینه سهم زیر گروه‌های مختلف از کل آموزش عالی نیز سهم علوم انسانی ۲۸ درصد، فنی مهندسی ۲۴ درصد، علوم پزشکی ۸ درصد، علوم پایه ۶ درصد، هنر ۷ درصد و کشاورزی و دامپزشکی ۴ درصد است. بنابراین بیشترین سهم آموزش عالی مربوط به دانشجویان علوم انسانی است که یک دلیل آن تنوع رشته‌ای علوم انسانی است و دلیل دیگر این است که راه‌اندازی رشته‌های علوم انسانی در دانشگاه‌های مختلف، نسبت به سایر رشته‌ها نیاز به زیرساخت‌های کمتری دارد.
مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی به عنوان تنها مرجع علمی که اشتغال دانش‌آموختگان را پایش و رصد می‌کند، اخیر اعلام کرد؛ به طور میانگین در یک سال ۷۰۰هزار دانشجوی فارغ‌التحصیل داریم و در حال حاضر میزان‌اشتغال فارغ‌التحصیلان در مقطع دکتری ۶۷ درصد و میزان اشتغال کارشناسی ارشد ۵۷ درصد است.
با این حساب در حال حاضر فارغ‌التحصیلان اشتغال در مقطع دکتری ۶۷ درصد، کارشناسی ارشد ۵۷ درصد است و کاردانی که باید بیشترین میزان اشتغال را داشته باشد، کمترین سهم اشتغال را دارد و این آمار حدود ۳۳ درصد است. به طور کلی حوزه علوم پزشکی با حدود ۶۳ درصد شانس بیشترین اشتغال را در بین حوزه‌های مختلف دارد. بعد از آن نیز بیشترین شانس اشتغال برای رشته‌های علوم انسانی با ۴۵ درصد، فنی و مهندسی با ۴۱ درصد و در نهایت کشاورزی، علوم پایه و هنر است.
مطابق طرح پایش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اطلاعات ارائه شده از ۸۵ دانشگاه و پژوهشگاه کشور در دو سال متوالی ۹۸ و ۹۹درباره وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه‌های زیرمجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نشان می‌دهد که میزان اشتغال دانشجویان و فارغ‌التحصیلان مقاطع مختلف تحصیلی (کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری) رشد داشته و فعالیت‌ها برای توانمند‌سازی و اشتغال‌زایی دانشجویان ساماندهی شده و همچنین ایجاد و توسعه مراکز هدایت شغلی و کاریابی‌های تخصصی کارساز بوده است؛ البته در این میان هم نمی‌توان از تاثیرات برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی و کارآموزی دانشگاه‌ها طی سال‌های اخیر چشم‌پوشی کرد.
به طور کلی رشته‌های مهندسی کامپیوتر، برق و حسابداری در مقطع کارشناسی؛ رشته‌های مهندسی مکانیک، حسابداری و مهندسی برق در مقطع کارشناسی ارشد و رشته‌های مهندسی عمران، مهندسی کامپیوتر و مواد در مقطع دکتری بالاترین میزان اشتغال را دارند و می‌توان گفت رشته‌های پرطرفدار با بازارکار مشخص هستند.
طبق اعلام وزارت علوم، در مقطع کارشناسی رشته‌هایی مثل تاریخ (۳۲.۶ درصد)، مهندسی هوافضا (۳۷.۳ درصد)، روانشناسی (۳۹.۹ درصد)، فیزیک (۴۰.۵ درصد)، آموزش زبان انگلیسی (۴۳.۹ درصد) و حتی حقوق (۴۴.۴ درصد) پایین‌ترین درصد اشتغال را (در میان ۱۴ رشته منتخب مورد بررسی در طرح) دارند.
همچنین نتایج طرح پایش سال ۹۹ وزارت علوم در خصوص اشتغال رشته‌های مختلف در مقطع کارشناسی ارشد نشان می‌دهد در مقطع کارشناسی ارشد رشته‌های تاریخ (۴۲.۲ درصد)، اقتصاد (۴۳ درصد) و مهندسی هوافضا (۵۲.۲ درصد) و در مقطع دکتری رشته‌های مهندسی هوافضا (۴۰.۵ درصد)، آموزش زبان انگلیسی (۶۰ درصد) و تاریخ (۶۱.۱ درصد) درصد اشتغال پایین‌تری دارند.
ایـن امـر می‌توانـد نشـان از عـدم اسـتمرار برنامه‌هـا و سیاسـت‌های مناسـب در طـی سـال‌های مختلـف داشـته باشـد. بـر همیـن اسـاس ضـروری است استمرار برنامه‌های مدون و اصولی با نگاه بـه روند افزایشی حجم نیـروی انسانی دانش‌آموختـه در معـرض ورود بـه بازار کار مدنظر قرار گیرد.
بـر اسـاس اطلاعـات مرکـز آمـار ایـران، نـرخ بیـکاری جمعیـت فارغ‌التحصیـل یـا در حـال تحصیـل دوره‌های تحصیلی در سال، ۱۳۹۷ بـرای گـروه مردان و زنان در کل کشور ۱۸.۳ درصد، برای گروه مردان ۱۳.۱ درصـد و بـرای گـروه زنـان ۲۸.۷ درصـد بـوده اسـت.
از حدود ۱۳.۲ میلیـون نفـر جمعیـت فارغ‌التحصیـل دوره‌های عالی حدود ۷.۶میلیـون نفر فعـال اقتصـادی هستند کـه از ایـن تعـداد ۶.۲ میلیـون نفـر شـاغل و ۱.۴ میلیـون نفـر بیـکار هسـتند. طبـق اطلاعـات مرکـز آمار ایـران بیشترین جمعیـت دانش‌آموختـگان مربـوط بـه گروه هـای علـوم انسـانی، فنـی و مهندسـی، هنـر، پزشـکی، علـوم پایـه، کشـاورزی و دامپزشکی هسـتند.
همچنین گـروه‌های معمـاری و سـاختمان بـا ۲۶.۱ درصـد، هنـر بـا ۲۴.۵ درصـد و علـوم‌زیسـتی و رشـته‌های مرتبـط بـا ۲۴.۱ بیشـترین درصـد بیـکاری را دارا هستند. بیشـترین نـرخ بیـکاری اسـتانی جمعیـت دانش‌آموختـگان و یا در حال تحصیـل نیـز مربـوط بـه اسـتان‌های کرمانشـاه بـا ۲۸.۵ درصـد، کردسـتان بـا ۲۵.۵ درصـد و کرمـان بـا ۲۴.۴ درصـد اسـت.
با توجـه بـه آمـار فـوق و همچنیـن گسـترش کمّی دانش‌آموختـگان و تخصص‌هـای مختلـف مورد نیـاز جامعـه، بررسـی مسـتمر وضعیـت اشـتغال دانش‌آموختـگان بسـیار ضـروری اسـت. مسـلما میـزان اشـتغال دانش‌آموختـگان دانشگاه‌ها تابـع عوامـل و شـرایط مختلفـی اسـت کـه بسـیاری از آنهـا خـارج از حـوزه وظایـف و برنامه‌های وزارت علوم اسـت امـا ضـرورت توسـعه توانمنـدی‌هـا، مهارت‌هـا و انطبـاق آموخته‌های دانش آموختـگان بـا نیازهـای شـغلی و حرفـه‌ای حائـز اهمیـت جـدی بـوده و باید بـا پایـش منظـم، وضعیـت اشـتغال دانش‌آموختـگان ایـن موضـوع مـورد ارزیابـی قـرار گیـرد. بدیـن منظـور بررسی و پایـش وضعیـت اشتغال دانش‌آموختـگان از سـال ۱۳۹۷ آغـاز شـد. در این طـرح جامعـه آمـاری در نظـر گرفتـه شـده، دانش‌آموختگانـی بوده انـد کـه چهـار سـال از پایـان تحصیـلات آنهـا گذشـته اسـت. بر این اساس می‌تـوان اطلاعـات واقعی‌تـری به دسـت آورد. چـرا کـه فرصـت کافـی بـرای کاریابـی پـس از دوره سـربازی و مـوارد مشـابه لحـاظ شده اسـت.
بـر همیـن اسـاس کلیـه دانش‌آموختـگان دانشـگاهی اعـم از زن و مـرد (دانش‌آموختـه مهـر ۹۴ الـی شـهریور ۹۵)، شـامل استخدام‌شدگان در ارگان‌هـا و سـازمان‌های دولتی، فعالین در حوزه مشاغل آزاد و همچنیـن دانش‌آموختگانـی کـه در مراکـزی خـاص ماننـد نیروهـای مسـلح بـه عنـوان امریـه و سـرباز فعالیـت دارنـد بـه عنـوان جمعیـت شـاغل محسـوب می‌شود.
البته تفاوت‌هایـی در تعریـف جمعیـت دانش‌آموختـه شـاغل از سـوی سامانه ثبتـی وزارت کار، تعـاون و رفـاه اجتماعـی بـا روش پایـش در دانشـگاه‌ها وجـود دارد کـه در بررسـی و مقایسـه آمـار دریافتـی و تحلیـل اطلاعات سـعی شـده بـه آنهـا توجـه شـود. اهم ایـن تفاوت‌هـا عبارتنـد از تعـدادی از دانش‌آموختـگان کـه در مرا کـز خـاص ماننـد نیروهـای مسـلح مشـغول بـه فعالیـت هسـتند و آمـار اشـتغال آنهـا در سـامانه ثبـت وزارت تعـاون، کار و رفـاه اجتماعـی ثبـت نمی‌گـردد. تعـدادی از دانش‌آموختـگان مشـغول بـه فعالیـت در مشـاغل آزاد هسـتند کـه در سـامانه ثبتـی وزارت تعـاون، کار و رفـاه اجتماعی ثبـت نمی‌شوند اما در آمار طرح پایـش لحاظ می‌شوند.
بـر اسـاس نتایـج طـرح پایـش بیشـترین میـزان اشـتغال مربـوط بـه رشته‌های فنـی و مهندسـی، علـوم انسـانی و علـوم پایـه و بیشـترین میـزان بیـکاری مربـوط بـه رشـته‌های هنـر اسـت. همچنیـن رشـته‌هایی ماننـد مهندسـی کامپیوتـر، بـرق و حسـابداری در مقطـع کارشناسـی، مهندسی مکانیـک، حسـابداری و مهندسـی بـرق در مقطـع کارشناسـی ارشـد و مهندسـی عمـران، کامپیوتـر و مـواد در مقطـع دکتـری بالاتریـن میـزان اشـتغال را بـه خـود اختصـاص داده‌اند.
در تمامـی آمـار ارائـه‌شـده در ایـن گـزارش درصـد اشـتغال نسـبت بـه کل دانش‌آموختـگان سـنجیده شـده اسـت و ایـن تعریـف نسـبت بـه تعریـف مرکـز آمـار کـه بیـکاری و اشـتغال را نسـبت بـه جامعـه جویای کار بررسی می‌نماید، متفـاوت است. به عبارت دیگر عده زیـادی از دانش‌آموختـگان ممکـن اسـت بنابـر دلایل مختلـف جویـای کار نباشـند، لذا نمی‌تـوان آنهـا را بیـکار قلمداد کرد.
بـرای بررسی اشـتغال دانش‌آموختگان مناطـق و دانشگاه‌ها بـر اسـاس بیشـرین میـزان اشـتغال بـه منظـور بررسـی اشـتغال دانش‌آموختـگان دانشـگاه‌ها، پژوهشـگاه‌ها و مراکـز آمـوزش عالـی کشـور بـر اسـاس پراکندگـی جغرافیایـی و امکانـات موجـود در مناطـق مختلـف، در ابتـدا نمـودار میـزان اشـتغال دانش‌آموختـگان دانشـگاه‌ها بـر اساس مناطـق 10گانـه پژوهـش و فنـاوری کشـور را ترسیم می‌کنیم.
بیشـترین درصـد اشـتغال بـه ترتیـب مربـوط بـه مناطـق یـک و نـه و چهـار و... اسـت. بیشـترین درصـد اشـتغال مربـوط بـه منطقـه یـک و دانشـگاه‌های تهـران و البـرز اسـت. یکـی از مناطقـی کـه رشـد قابل ملاحظـه‌ای را
بـر اسـاس میـزان اشـتغال در سـال‌های اخیـر و بـر اسـاس آمـار بیـکاری مرکـز آمـار داشـته اسـت، منطقـه پنـج مـی‌باشـد.
بر اسـاس اطلاعـات دانشـگاه‌هـا، اشـتغال دانشـگاه‌های منطقـه پنـج دانشـگاه‌های ایلام، کردسـتان، کرمانشـاه و لرسـتان رشـد قابل ملاحظـه‌ای داشـتند کـه بررسـی علـل و عوامـل افزایش اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه‌های ایـن منطقـه می‌توانـد بـرای دیگـر دانشـگاه‌های کشـور مفیـد و قابـل الگوبـرداری باشـد.
به نقل از ایسنا؛ بر کسی پوشیده نیست که جذب فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور در بازار کار منوط به داشتن توانایی‌ها و ویژگی‌هایی است که بخشی از آنهـا می‌بایست در طول دوران تحصیل در دانشگاه در افراد ایجاد شود، در این رابطه نظام آموزش عالی کشور به طور روزافزون در معرض انتقادات و چالش‌های عدم تعادل بازار کار دانش‌آموختگان است، به نظر می‌رسد عدم تناسب بین فرآیندها و مواد آموزشی رشته‌های تحصیلی موجود در دانشگاه‌ها با مهارت‌ها و توانایی‌های مورد نیاز بازار کار، مهم‌ترین عامل موفق نبـودن فارغ‌التحصیلان در کاریابی و اشتغال است.
بر این اساس موضوع اشتغال‌پذیری دانش‌آموختگان باید محور اصلی سیاست‌های آموزش عالی در اقتصادهای پیشرو و دانش‌بنیان قرار گیرد و برای اشتغال‌پذیری دانش‌آموختگان دانشگاهی، باید بتوانیم مهارت‌هایی که دوران تحصیل آموخته را در عمل به کار گیریم و شرایطی را ایجاد کنیم که کارفرماها متمایل به جذب دانش‌آموخته دانشگاه شوند.
در این راستا دانشگاه‌ها نیز باید به موضوع آموزش‌های کارآفرینی اهمیت داده و اشتغال‌پذیری دانشجویان را به عنوان سیاست کلی در نظر بگیرند.
اگر چه وزارت علوم به عنوان سکاندار آموزش عالی کشور می‌تواند با راهکارهایی همچون ایجاد یک نظام اطلاع‌رسانی مناسب به منظور پیمایش مستمر و نظام‌مند اشتغال فارغ‌التحصیلان، ساماندهی و توسعه دوره‌های مهارت افزایی در دانشگاه‌ها، فعال‌‌سازی ساختارهای مشاوره شغلی و کاریابی در دانشگاه‌ها، برقراری ارتباط مستمر و مستقیم با فارغ‌التحصیلان، ایجاد نظام صلاحیت حرفه‌ای و بهبود محتوای آموزشی برنامه درسی سهم خود را در حوزه اشتغال دانش آموختگان ایفا کند، اما همه راه‌های اشتغال به این وزارتخانه ختم نمی‌شود چرا که برخی از عوامل بیـرونی که خارج از حوزه فعالیت و کنترل نظام آموزش عالی هستند نیز بر اشتغـال فارغ‌التحصیلان تاثیر بسزایی دارند.
بر این اساس سایر دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها نیز باید به فراخور وظایفشان آستین بالا زده و برنامه‌هایی برای بسترسازی اشتغال دانشگاهیان طراحی و تدوین کنند.