در دو بخش گذشته‌، اهمیت، نقش و جایگاه نهضت حسینی و نیز اهداف و زمینه‏های پیدایش حرکت ظلم‌ستیز عاشورا مورد بررسی قرار گرفت. در این شماره به موضوعاتی جون درس‏ها و دستاوردها و عبرت‏های این نهضت می‌پردازیم. 

***

درس‏ها و دستاوردهای نهضت حسینی

 در یک چشم‏انداز، نهضت حسینی از دو جهت قابل تأمل و تدبر است: جهت اول، درس‏ها و دستاوردهای آن است و جهت دوم، عبرت‌های آن، که در واقع عبرت‌ها یکی از مهم‌ترین درس‏های آن محسوب می‏گردد (آیت‏الله خامنه‏ای، 22/4/71). یعنی دستاورد مطالعه جریان نهضت حسینی، درس‏ها و عبرت‏های متعددی است که می‏تواند سرمایه امت اسلامی و نیز تمامی امت‏های آزاده در طول تاریخ باشد. در مقابل این دیدگاه برخی معتقدند تاریخ قابل درس‏آموزی و عبرت‏گیری نیست، اما بر اساس بینش اسلامی، این درس‏آموزی و عبرت‏گیری از تاریخ عموماً و نهضت حسینی خصوصاً یک امر بدیهی تلقی می‏گردد. (ن.ک. مطهری، فلسفه تاریخ، ج1، ص13؛ ن.ک. آیت‏الله خامنه‏ای، 5/10/74؛ همچنین: همو، 20/3/75) 

آموختن درس‏های زندگی ساز نهضت حسینی و عمل به آنها، رمز موفقیت امت اسلامی و در مقابل، شکست جبهه کفر و استکبار می‏باشد. (آیت‌الله خامنه‏ای، 22/4/71) نکته دیگر اینکه درس‏آموزی و عبرت‏گیری از نهضت حسینی در گرو روی‏آوردن صحیح به آن است، چه اینکه اگر مانند برخی به این امر قائل شویم که قیام امام حسین(ع) وظیفه اختصاصی آن و بر اساس یک دستور خصوصی بوده، آن‌گاه پدیده‏ای غیرقابل اقتدا و الگوگیر بوده و بالتبع درس‌آموزی و عبرت‌گیری از آن منتفی خواهد بود. (مطهری، مجموعه آثار، ج17، ص109) در ادامه به درس‏ها و دستاوردها و در قسمت بعدی به عبرت‌های نهضت حسینی خواهیم پرداخت. 

مسلم است که نهضت حسینی با توجه به ویژگی‏های منحصر به فرد آن، دارای پیام‌ها، درس‌ها و دستاوردهای بی‏شماری است. بزرگ‌ترین دستارود نهضت حسینی، «احیای دوباره اسلام و سنت صحیح پیامبراکرم(ص)» است؛ چه اینکه اگر این نهضت مقدس نمی‏بود، امروز از اسلام هیچ اثری باقی نمانده بود. (صحیفه امام، ج 14، ص406-407)، حقیقت آن است که با شهادت امام حسين(ع)، بقاي اسلام و ممالک اسلامی تضمين شد.(صحیفه امام، ج17، ص52؛ رهبر معظم انقلاب، 30/3/61) حدیث معروف «حسین منی و انا من حسین» نیز در همین راستا قابل تفسیر و تبیین است (صحیفه امام، ج 10، ص120، رهبر معظم انقلاب، 10/6/66). اهمیت این دستاورد آن‌گاه روشن می‏شود که نقشه‏های شوم بنی‏امیه بهتر درک ‏شود. نقشه آنها وارونه نشان دادن اسلام به مردم و در نهایت از بین بردن آن و بازگرداندن جاهلیت بود و نهضت حسینی سدی محکم در برابر آن شد. (صحیفه امام، ج8، ص527؛ رهبر معظم انقلاب، 26/3/72)

 درس مهم این دستاورد برای همیشه تاریخ و به همه دینداران و آزادی‏خواهان این است که در راه صیانت و حفاظت از ارزش‏ها و معتقدات، بایستی از جان و مال و فرزند گذشت و جملگی این امور را فدای حفاظت از دین نمود. (ن.ک. صحیفه امام، ج17، ص45 و53؛ مطهری، مجموعه آثار، ج17، ص59؛ آیت‌الله خامنه‏ای، 22/4/71) 

«شخصیت بخشی به جامعه اسلامی» پس از رخت بربستن شخصیت و هویت اسلامی در دوران بنی‏امیه، یکی دیگر از مهم‌ترین دستاوردهای نهضت حسینی به شمار می‏رود. امام حسین(ع) با حرکت بزرگ خود، روح مسلمانان را زنده کرد. ترس را ریخت و احساس بردگی و اسارتی را که اواخر زمان عثمان و تمام دوره معاویه بر روح جامعه حکم‌فرما شده بود را تضعیف کرد. به عبارت دیگر به جامعه اسلامی شخصیت داد. از نگاه ایشان احساس شخصیت، مسئله بسیار مهمی است که سرمایه‏ای بالاتر از آن برای اجتماع وجود ندارد. آنچه پیغمبر اسلام به مردم عرب داد و آنان را از حضیض پستی به اوج عزت رساند، ایمانی بود که به آن مردم شخصیت داد. 

امویان کاری کردند که شخصیت اسلامی را از میان مسلمین می‌راندند و امام حسین(ع) آن شخصیت را احیا کرد (مطهری، حماسه حسینی، ج1، ص174). برای نمونه شخصیت کوفه و کوفیان در دوره مزبور چنان لگدمال امویان شده بود که پس از دعوت از فرزند پیامبر و حرکت او به سوی شهری که روزی مرکز خلافت اسلامی بود و افتخار شیعه علی ابن‏ابی‏طالب بودن را با خود داشت، با شنیدن اسم ابن زیاد عقب نشسته و امام حسین(ع) را تنها گذاشتند؛ در این حال قیام امام حسین‌(ع) آنچنان جوششی در آنان ایجاد کرد، آنچنان هویتی برای کوفیان به ارمغان آورد که: «همین کوفه بعداز مدت سه سال انقلاب کرد و پنج هزار نفر تواب از همین کوفه پیدا شد و سر قبر حسین‌بن‌علی رفتند و در آن‌جا عزاداری کردند،‌گریه کردند و به درگاه الهی از تقصیری که کرده بودند توبه کردند و گفتند ما تا انتقام خون حسین‌بن‌علی را نگیریم از پای نمی‏نشینیم» (مطهری، مجموعه آثار، ج17، ص57). علاوه‌بر این، نهضت حسینی به جامعه پراکنده و از هم گسیخته شیعی انسجام بخشید و فعالیت‏های آنها را در قالب تشکیلات و سازماندهی شده، نظم و تحرک وسیعی بخشید (رهبر معظم انقلاب، 17/6/59) و در طول تاریخ سرمنشأ حرکت‏های سازمان یافته و منسجم شیعی و اسلامی و حتی غیر اسلامی گردید. این دستاورد یکی از مهم‌ترین درس‏هایی است که تا دامنه قیامت می‏تواند الهام‌بخش ملت‏های آزاده باشد، به شرطی که یاد حسین(ع) و مجالس حسینی از حد احساس فراتر رفته بر عقلانیت و تدبر در این قیام افزوده شود. (ن.ک. مجموعه آثار، ج17، ص59)

«درس مقاومت و ایستادگی برای بشریت در تمام ادوار تاریخ بعد از نهضت حسینی»، یکی دیگر از دستاوردهای قیام عاشورا به شمار می‏رود. نشانه این مهم نیز تاثیرپذیری غالب حرکت‏ها و فداکاری‏های بزرگ پس از نهضت حسینی، از آن است (رهبر معظم انقلاب،16/8/1359). البته حرکت امام حسین باعث شد که این نسخه به صورت یک نسخه عملیاتی که فراتر از دستور دادن‌های متداول بود، خود را به عنوان یک الگو معرفی نماید (همو، 19/10/1387). این‌گونه بود که خون سید‌الشهدا خون‏ همه ملت‏هاى اسلامى را به جوش مى‏آورد. (صحیفه امام، ج‏۱۵، صص ۳۳۰- ۳۳۱)

تحول بنیادی در ‌اندیشه مسلمانان و تربیت نیروها و ظرفیت‏های انقلابی برای جهان اسلام و مسلمانان و آزادگان جهان، یکی دیگر از دستاوردهای نهضت حسینی به شمار می‏رود. این نهضت مقدس حقیقت اسلام را ـ که فداکارى در راه حق و عدالت و‌ ستیز با منحرفان ستمگر بود ـ تجلى داد و از طریق این آموزش اصولى و هدایت انقلابى، فداکاران بسیارى بر ضد حکومت‏های ستمگر و اموی‏گونه در طول تاریخ تربیت کرد. «این همه آثار انقلابى و رثایى، متفقاً عظمت هرچه بیشتر امام حسین(ع) و یارانش در راه حق و حقارت هرچه فزون‌تر یزید و یزیدیان را در راه باطل ترسیم مى‏کنند و بر طبق پیشگویى‏هاى صریح آن حضرت، در خط انقلابى آن حضرت به حرکت افتادند و بر ضد حکام فاسد به پا خاسته و با همه توان از مصالح اسلام و مسلمین پاسدارى کردند». (حماسه حسینى،ج۱، ص۳۹۱ ـ ۳۸۹)

امام خمینی در زمان ما، نمونه بارز انقلابیِ تربیت یافته در مکتب حسینی است. ایشان با استناد به جمله معروف امام حسین(ع) که فرمود: «انى لا إرى الموت الا سعاده و لا الحیاه مع الظالمین الا برما» تکلیف مردم، علما و حوزه‏هاى علمیه را در قبال این جنایت‏های حکومت اموی‏گونه پهلوی تبیین نمود و با الهام از همین مکتب رهایی‏بخش می‏فرمود «براى من جاى شبهه نیست که سکوت در مقابل دستگاه جبار، علاوه‌بر هدم اسلام و مذهب تشیع، نابودى با ننگ است. امروز مسلمین و خصوصا علماى اسلام در مقابل خداى تبارک و تعالى مسئولیت بزرگى دارند. من براى چند روز زندگى با عار و ننگ ارزشى قائل نیستم». (صحیفه نور، ج1، ص50)

 احیای امر به معروف و نهی از منکر، یکی دیگر از بزرگ‌ترین دستاوردها و به تبع آن یکی از مهم‌ترین درس‏های نهضت حسینی به شمار می‏رود. (ن.ک. صحیفه امام، ج21، ص1؛ رهبر معظم انقلاب، 4/8/61) به موجب همین امر مهم است که این نهضت شایستگی پیدا کرده است که برای همیشه زنده بماند، برای همیشه یادآوری شود و آموزنده باشد. البته همه عوامل، آموزنده هستند ولی این عامل آموزندگی بیشتری دارد، زیرا نه متکی به دعوت است و نه متکی به تقاضای بیعت؛ یعنی اگر دعوتی از امام نمی‏شد، حسین‏بن‏علی(ع) به موجب قانون امر به معروف و نهی از منکر، نهضت می‏کرد. اگر هم تقاضای بیعت از او نمی‏کردند، باز ساکت نمی‏نشست (مجموعه آثار، ج17، ص214؛ رهبر معظم انقلاب، 19/10/87). از این‌جاست که معلوم می‏شود وظیفه امر به معروف و نهی از منکر مختص به امام حسین(ع) نبوده و هر کسی که در چنین شرایطی قرار گیرد باید به آن قیام نماید و نباید این وظیفه را به عهده دیگری بداند. (ن.ک. صحیفه امام، ج13، ص213)

 اهمیت تأسی به حرکت امام حسین(ع) در این زمینه از آنجا بیشتر می‏شود که ببینیم با همه عنایتی که اسلام به امر به معروف و نهی از منکر داشته و آیات متعددی از قرآن در اهمیت آن وارد شده است و ملت اسلام را به خاطر آن بهترین امت نامیده و امام حسین(ع) هم برای احیای آن‌جان خود را فدا کرده است، اما این امر هر روز در جامعه اسلامی کم‏ رنگ‌تر شده و از اهمیت آن کاسته می‏شود. (مطهری، مجموعه آثار، ج17، ص219)

پیوستگی دین و سیاست و مقابله با تفکر جدایی دین از سیاست، دیگر دستاورد و درس مهم و حیاتی نهضت حسینی است. برخی اما در مقابل در تلاشند ماهیت نهضت را ماهیتی صد در صد دموکراتیک قلمداد نمایند که به خواست مردم انجام گرفته و با این کار نفی حاکمیت خدا و به تبع آن جدایی دین از سیاست را به امام(ع) نسبت می‏دهند این در حالی است که واقعیات تاریخی و تحلیل سخنان و عملکرد امام‌حسین(ع) به خوبی بیانگر الهی- دینی بودن اقدامات سیاسی آن حضرت و در نتیجه رد نظریه طرفداران سکولاریسم است. (ن.ک. صحیفه امام، ج15، ص13 و 214؛ ج21، ص1؛ رهبر معظم انقلاب 6/6/1366 و...) چه اینکه حرکت حضرت حركت خونينى بر ضدّ جدایى دين از سياست بود. (رهبر معظم انقلاب، 6/6/1366)

 توضیح اینکه: در زمان امام حسین(ع) دین به کلی از سیاست جدا شده، حاکمیت اسلام، قدرت سیاسی اسلام و زمامداری بر مبنای احکام اسلامی مورد تهدید قرار گرفته بود و به جای آن، عدّه‏اى در رأس دستگاه حكومت و قدرت سياسى قرار گرفته بودند كه از اسلام و آیين الهى الهام نمي‏گرفتند؛ از شهوات و نيات پليد و هواهای نفسانىِ خودشان الهام مي‏گرفتند. امام‌حسین(ع) در این وضعیت و برای مقابله با این بدعت، -که در واقع تحریف و نابودی دین را به دنبال خود داشت-، حرکت نمود (ن.ک. رهبر معظم انقلاب، 6/6/1366). 

باز‌سازی نظام اسلامی، از دیگر دستاوردهای نهضت حسینی به شمار می‏رود. در فرآیند تکاملی انقلاب نبوی، هجرت پیامبر اکرم به مدینه، حرکتی در راستای تشکیل و تأسیس نظام اسلامی به شمار می‏رود. پس از رحلت پیامبر اکرم اما این نظام در معرض نابودی قرار گرفت، ولی امام حسین(ع) با نهضت خویش دنباله کار هجرت نبوی و نظام ‌سازی نبوی را پی گرفت و به باز‌سازی و نو‌سازی نظام اسلامی نبوی اهتمام نمود. (ن.ک. رهبر معظم انقلاب، 6/6/1366)

 دیگر از دستاوردها و درس‌های نهضت حسینی شناخت جبهه باطل و دشمنان جبهه حق و لزوم این شناخت است. بر همین اساس نهضت حسینی نه عرصه جنگ امام حسین(ع) با یزید، بلکه عرصه جنگ حق و باطل است، جنگی که همیشه درتاریخ بوده است. و تا الان نیز ادامه داشته است لذا باید در زمان کنونی شمر امروز را شناخت. (حماسه حسینی، ج1، ص291)  نهراسیدن از جبهه باطل به خاطر قلت عدد مدافعان جبهه حق، دستاورد و درس دیگر نهضت حسینی است. یکی از دستورهای آموزنده این نهضت مقدس این است كه مستضعفان با عده‌اي قليل، عليه مستكبران با ساز و برگ مجهز و قدرت شيطاني عظيم، مأمورند چونان سرور شهيدان قيام كنند و از قلت عدد خود نهراسند (ن.ک. صحیفه امام ج‏۵، ص ۱۹۲- ۱۹۳). تكليف ما را حضرت سيد‌الشهدا معلوم كرده و دستور داده است که در میان جنگ، از قلت عدد نترسيم (صحیفه نور، ج17، ص59) قیام امام‌حسین(ع) با تعداد کم به خاطر ساقط کردن عذر ما بوده است (صحیفه نور، ج4، ص42). عاشورا درسِ اقدام و نهراسیدن از خطرات و وارد شدن در میدان‌هاى بزرگ است و در دامنه آن قله بلند و رفیع، کارهاى زیاد و نقش‌هاى گوناگونى وجود دارد که با الگوبرداری از آن می‏توان به امام‌حسین(ع) اقتدا نمود. (همو، 18/11/1384)  لزوم مبارزه با ظلم و جور و در رأس آن حکومت جور در هر زمان و مکانی، درس دیگری است که نهضت حسینی برا بشریت به ارمغان آورده است. حضرت سيد‌الشهدا به همه آموخت كه در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حكومت جائر چه بايد كرد (قيام عاشورا در كلام و پيام امام خميني، ص55؛ آیت‌الله خامنه‏ای، 22/4/71). وقتی مشاهده می‌کنیم حضرت‌، خون خود و عزیزانش را فدا کرد، دیگر حجت بر ما تمام می‌شود که از هیچ چیزی نهراسیم حتی از ظاهر‌سازی حاکم جائری که ادعای مسلمانی هم داشت. (صحیفه امام، ج‏4، ص:151و 152؛ رهبر معظم انقلاب، 19/10/1387)

 درس‏های بزرگ دیگری که در نهضت حسینی وجود دارد، عبارت است از: درس غیرت، صبر و تحمل و بردباری و مقاومت و ایستادگی در مقابل شداید، عشق و ایده‏آل، استغنا، شجاعت و عدم ترس، درس بصیرت و بینش به روز و ضرورت آن. (مطهری، مجموعه آثار، ج17، ص59؛ آیت‏الله خامنه‏ای، 22/4/71)

‌ عبرت‏های نهضت حسینی

چنان‌که گذشت از میان درس‏ها و دستاوردهای نهضت حسینی، آنچه از اهمیتی بنیادین برخوردار بوده و مهم‌تر از جملگی آنهاست –و به همین جهت نیازمند تحلیلی مستقل از دیگر درس‏هاست- عبرت‏هایی است که این حادثه برای آیندگان بر جای گذارده است.(آیت‏الله خامنه‏ای، 22/4/71)

 عبرت عبارت است از نگاه به اعماق و ريزه‌كاري‌هاي تاريخ و حوادث (همو، 15/10/1373). البته تفاوتی ظریف میان درس و عبرت وجود دارد، اما این تفاوت مانع از آن نیست که عبرت‌ها را در زمره درس‏ها گنجاند. درس‌های عاشورا راه درمان را نشان می‌دهد و عبرت‌ها راه پیشگیری را. به بیان دیگر، درسها به ما می‏گویند چه باید بکنیم؛ ولی عبرتها به ما می‏گویند که چه حادثه‏ای اتفاق افتاده و چه واقعه‏ای ممکن است اتفاق بیفتد. (همو، 5/10/74) بر این اساس عبرت‏آموزی خود نوع دیگری از درس است. اهمیت مسئله عبرت‏آموزی از تاریخ اسلام عموماً و تاریخ نهضت حسینی نیز در این نکته نهفته است که اگر به آنها به چشم عبرت‏بين و درس‏گير و درس‏آموز نگاه شود، براى کسی كه می‏خواهد در راه خدا- همان راهى كه آن بزرگواران پيمودند- حركت كند، يك خزانه‌ تمام‏نشدنى از معارف و روحيّه و درس است. (همو، 26/6/76) 

بدون شک صحنه عظیمی همچون صحنه نهضت حسینی، دارای نكات قابل ملاحظه‌اي براي درس گرفتن و عبرت‌آموزي است که با نگاهي دقيق و تيزبين می‏توان آنها را مشاهده نمود. مقصود از عبرت‏های عاشورا و عبرت‏گیری از نهضت حسینی این است که «انسان بايد به اين صحنه نگاه كند، تا عبرت بگيرد، يعني خود را با آن وضعيت مقايسه كند و بفهمد در چه حال و در چه وضعيتي است؛ چه چيزي او را تهديد مي‌كند و چه چيزي براي او لازم است؟ (همان). البته لازمه عبرت‏گیری از هر پدیده‌ای مانند نهضت حسینی، درک درست واقعه و عظمت مصیبت آن است. (همو، 18/2/1377)

 رویکرد عبرت‏گیرانه به عاشورا بیشتر وقتی ثمربخش است که حاکمیت اسلامی در جامعه به وجود آمده باشد و عوامل قهقرایی که به صورت سلول‏های فاسد و مفسد در آمده‏اند از درون جامعه شروع به فعالیت کنند. هدف این است که چهره این عوامل ترسیم شود تا نحوه‏ عملکرد آنها شناخته شود و برای جلوگیری از تکرار تاریخ و از میان رفتن ثمره‏ی مجاهدت‏ها، فعالیت آنها در نطفه خفه شود. (همو، 18/2/1377) بدیهی است که پندآموزی و عبرت‏گیری از هر حادثه‏ای به میزان اهمیت آن حادثه و آثار آن در حیات اجتماعی انسان در طول تاریخ بستگی دارد. از سوی دیگر بعد از واقعه‏ بعثت خاتم پیغمبران، حادثه‏ای به عظمت و آثار نهضت حسینی در جهت احیای بعثت و در نتیجه تأثیر در زندگی بشر پدید نیامده است، بر این اساس اهمیت عبرت‏گیری از آن، مسئله مهم و حیاتی به شمار می‏رود (همان). 

فلسفه طرح بحث عبرت‏های عاشورا در فضای انقلاب اسلامی، اولاً تفاوت جامعه کنونی ما با جامعه صدر اسلام است (15/10/74) چه اینکه جامعه صدر اسلام، پیامبر اکرم و امیرالمومنین را به خود دیده و مسلمین حساسیت خاصی در جزئیات احکام اسلامی و آیات قرانی داشتند اما با این حال، به جایی می‏رسند که اقدام به قتل اهل‌بیت آنها می‏کنند 

(همو، 20/3/75) در حالی که اقتضای چنان جامعه‏ای اقدام به این کار هولناک نیست، اما جامعه امروز ما که از نعمت وجود پیامبر اکرم و امیرالمومنین و برخورد با آنها محروم است و طبیعتاً قابل مقایسه با آنها نخواهد بود و در این جهت تفاوت فاحشی با آن‌جامعه خواهد داشت. ثانیاً: زمینه آمادگی عمومی برای مقابله با طرح‏ها و برنامه‏های همه‌جانبه دشمن را فراهم می‏نماید.(همو، 3/1/79) روشن است که اگر جامعه‌ اسلامی از عاشورا عبرت نگیرد، به عاقبت جامعه‌ اسلامی در زمان امام حسین(ع) مبتلا خواهد شد (همو، 18/2/1377). 

لذا مهم‌ترین عبرت در نهضت حسینی این است که چه کنیم تا جامعه ما آن‌گونه نشود. ما باید بفهمیم که آن‌جا چه شد که جامعه به این‌جا رسید و در جامعه خود از آن پیشگیری ‌نماییم (همو، 18/2/77؛ ن.ک. صحیفه امام، ج15، ص367). بر این اساس پی‏جویی آنچه به عنوان علل و زمینه‏های نهضت حسینی –در بخش مربوط ارائه شد- و علاج، درمان و پیشگیری از آنها از زمره عبرت‏های نهضت حسینی به شمار می‏رود.

 از دیگر عبرت‏های عاشورا خالی شدن جامعه از ارزش‌هاست. ارزش‌هایی که مبتنی بر مبانی دینی هستند و وقتی این مبانی جابه‌جا شد ارزش‌ها نیز از بین می‌رود. رعايت سر رشته‌ها (معرفت، عدالت، عبودیّت و محبّت) نشود، جامعه از ارزش‌ها تهی می‏شود. (آیت‌الله خامنه‏ای، 18/2/77)