بهره‌کِشی یا استثمار به استفاده از محصول یک فرآیند در غفلت تولیدکننده به‌گونه‌ای است که در نهایت تولیدکننده در ضرر و استثمارگر در فایده باشد.

با نگاهی دقیق به اتمسفر حاکم بر دانشگاه و امر پژوهش در ایران و با یک حساب سرانگشتی، درمی‌یابیم که در اکثریت قریب به اتفاق مواردی که ذیل عنوان «پژوهش» در حال حاضر در ایران در حال اجراست، کشور را درگیر سازوکارهایی نموده است که به‌نظر می‌رسد با تعریف استثمار بسیار منطبق باشد.

پژوهشگر در فضای غیر سازمان‌یافته امر پژوهش در ایران و برعکس در اتمسفر جهت‌دار دانشگاه به‌سمت غرب، پروژه‌ای را مطابق با اولویت‌ها و محورهای مورد پسند مجله‌های خارجی تعریف می‌کند. سپس دانشگاه هزینه‌های لازم برای اجرای چنین پروژه‌هایی را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد. 

بعد از صرف وقت و انگیزه و نیروی کار،  محصول نهایی پروژه که همان نتایج پژوهش هستند در قالب مقالات به‌سمت مجلات و دانشگاه‌های خارجی روانه می‌شوند. اما این پایان ماجرا نیست، در صورت اقبال این مجلات و دانشگاه‌ها به نتایج پژوهش، پژوهشگر دارای نوعی از اعتبار می‌شود که عمدتاً مقدمات تسهیل مهاجرت وی از کشور را فراهم می‌کند. یعنی هزینه‌های مربوط به تربیت نیروی متخصص، انجام پروژه و... برعهده ماست در حالی که محصول پروژه و مالکیت معنوی جهت‌گیری پژوهشگر به‌نفع دیگری تمام می‌شود!

اما این باز هم پایان ماجرا نیست، به‌عنوان کسی که بیش از یک دهه از عمر خود را در دانشگاه سپری کرده‌ام گواهی می‌دهم در فضای گل‌آلود امر پژوهش در ایران، بسیاری از پژوهشگران تنها به قصد اخذ بودجه پژوهشی مشغول تعریف پروژه‌های غیر مرتبط، غیرسازمان‌یافته و غیر هدف‌دار هستند. نگاهی به رزومه بسیاری از پژوهشگران دانشگاهی در ایران کاملاً موید این نکته است که پژوهشگران عمدتاً تمام هزینه‌های فوق‌الذکر را در طول سالیان متمادی صرف پژوهش‌های بدون دستاورد برای کشور کرده‌اند. به قول استادی که می‌گفت رزومه پژوهشگر  از «گل‌های خاردار تا مگس‌های بالدار» را پوشش می‌دهد. یعنی نوعی سرگردانی پژوهشی!

در شرایط سخت اقتصادی و در حالی که بسیاری از مردم و به‌خصوص جوانان در تامین هزینه‌های مربوط به امرار معاش خود با مشکلات جدی مواجهه هستند، صرف اینچنین هزینه‌های کلان و غیر سازمان‌یافته، نه تنها دستاوردی برای مردم و کشور نداشته، بلکه هزینه‌های فوق‌الذکر را نیز برای ما به‌همراه می‌آورد. در چنین شرایطی بازنگری و بازتعریف امر پژوهش به‌گونه‌ای که موجب کاهش هزینه‌ها و افزایش دستاوردها به نفع کشور و مردم باشد امری حیاتی به نظر می‌رسد.

* مهدی بداق

دانشجوی دکتری علوم اعصاب

دانشگاه علوم پزشکی ایران