روش‌های تبلیغ سازنده از منظر قرآن
علی پوریا
تبلیغ به معنای رساندن پیام به دیگران با ابزارهای گوناگون، به عنوان یکی از مهم‌ترین رسالت‌های پیامبران معرفی شده است؛ از این رو از آنان به نام‌هایی چون پیامبران، فرستادگان، رسولان و انبیاء یاد می‌شود که در همه آنها پیام نقش اساسی را بازی می‌کند.
با این همه، روش‌های تبلیغ همانند ابزارهای آن متنوع و متعدد است، چرا که مخاطبان پیام‌ها نیز از هر لحاظ در سطوح مختلف ادراکی و قدرت فهم می‌باشند و همچنین تنوع پیام‌ها و اختلاف در محتوا نیز می‌طلبد تا از روش‌های متنوع بهره گرفته شود. اگر این تنوع مراعات نشود چه بسا برخی از پیام‌ها غیر قابل انتقال و یا غیر قابل ادراک و فهم مخاطبان آنها باشد و حتی گاه تاثیر سوء و واکنش منفی مخاطبان را برانگیزد و تاثیر منفی و غیرسازنده‌ای از خود به‌جا گذارد. ازاین رو لازم است تا برای هر نوع پیامی از روش‌ها و ابزارهای مناسب آن بهره گرفته شود تا تاثیر مثبت، سازنده و مطلوبی در مخاطبان پیام بگذارد و واکنش‌های مثبت آنان را برانگیزاند.
قرآن به عنوان کتاب رسالت و پیام وحیانی و الهی، به این امور مهم توجه داشته است. از این رو به مسائلی چون محتوای پیام، ابزارها، روش‌ها، مبلغان و ویژگی‌های آنان پرداخته است.
نویسنده در این مطلب دیدگاه قرآن را درباره تبلیغ موثر و سازنده و ویژگی‌های مبلغان را تشریح کرده است.
***
سطوح پیام و مقاومت‌ها
هر پیامی همان‌گونه که موافقانی دارد، مخالفانی را نیز دارد که گاه به شکل دشمنان پیام از خود واکنش‌های گوناگون نشان می‌دهند. بنابراین باید در مسئله پیام‌رسانی و تبلیغ نه تنها به روش‌های جلب مخاطبان به پیام توجه داشت بلکه لازم است به روش‌هایی نیز توجه کرد که کمترین واکنش را در مخاطبان با گرایش‌ها و علایق گوناگون برانگیزاند.
اصولا واکنش‌های تند و احساسی نسبت به پیام‌ها، بستگی بسیاری به نوع پیام‌ها و محتوای آن دارد؛ هر چه پیام‌ها به اصول و مبانی توجه کند و درصدد تاثیرگذاری نسبت به بینش‌ها و نگرش‌های مخاطب برآید، مقاومت و مخالفت بیشتری را بر‌می‌انگیزاند و هر چه پیام‌ها به سطوح بالاتر و مسائل جزئی و ساده‌تر گرایش یابد، واکنش‌ها کمتر و از شدت مقاومت‌ها کاسته می‌شود.
بنابراین، سطوح مقاومت‌های مخاطبان را باید در سطوح پیام‌ها جست‌وجو کرد و برای هر سطحی از روش‌های خاص بهره گرفت تا مقاومت‌ها و تاثیر مخالفت‌ها و مخالفان کاسته شود. همچنین با توجه به سطح پیام و محتوای آن باید از ابزارها و مبلغان خاصی بهره برد و این‌گونه نیست که همگان با همه ابزارها و هر روشی بتوانند همه سطوح گوناگون پیام‌ها را به دیگران برسانند. بنابراین، لازم است تا هر پیامی به طور جدی از سوی خبرگان و کارشناسان بررسی شده و ابزارها و روش‌ها و مبلغان خاص آن برگزیده و انتخاب شود.
از آنجا که پیام‌های وحیانی از نظر سطح پیام و محتوای آن در عالی‌ترین سطح قرار می‌گیرد و از عمق و شدت بیشتری برخوردار است، باید از بهترین ابزارها و روش‌ها در کنار بهترین و کارآزموده‌ترین مبلغان بهره گرفته شود؛ چرا که پیام‌های وحیانی، بینش‌ها و نگرش‌های مخاطبان را هدف پیام خود قرار داده و تغییر در مبانی و ریشه‌های تفکری و رفتارهای مخاطبان را مورد توجه قرار می‌دهد.
روش‌های سازنده و مفید در تبلیغ
برای اینکه توده‌های مردم با پیام‌های عدالت محور و رهایی‌بخش آسمانی و وحیانی آشنا شوند و با کمترین مقاومت، به اصلاح و تصحیح و تغییر بینش و نگرش برسند، روش‌هایی را قرآن بیان کرده که از سوی پیامبران نیز عمل شده است.
ارائه نمونه‌های عینی و توجه و استفاده از ضروری‌ترین و ملموس ترس نیازهای بشری (شعراء، آیه 77 تا 81)، بهره‌گیری از حکمت و بیان فلسفه هر چیزی در حد امکان و توان مخاطبان(نحل،آیه 125) بهره‌گیری از فطرت انسان در راستای بیان منافع اطاعت از خدا و آموزه‌های وحیانی و‌گریز از ضررهای واقعی و احتمالی در دنیا و آخرت(مائده، آیه 76 و انعام، آیه 71 و عنکبوت، آیات 17 و 18)، استفاده از محسوسات برای توده‌های مردم در جهت آشنایی با حقایق غیر ملموس و امور غیب(انعام، آیات 76 و 77) بهره‌گیری از موعظه و ایجاد فضای احساسی همذات‌پنداری(نساء، آیه 63 و نحل، آیه 125 و سبا، آیه 46) استفاده از انذار و ترسانیدن مردم از از عواقب اعمال بد در دنیا و آخرت(بقره، آیات 119 و 213 و نساء، آیه 165)، برخورد محبت‌آمیز(طه، آیات 43 و 44)، بشارت‌دهی و ایجاد امید در مردم(انعام، آیه 54 و بقره، آیات 119 و 213)، تاکید بر مشترکات پذیرفته شده و مقبولات دو طرف(آل عمران، آیه 64 و عنکبوت، آیه 46) بهره‌گیری از فرهنگ و زبان و رسوم و آداب هر قوم در پیام‌رسانی (ابراهیم، آیه 4)، بهره‌گیری از همه فرصت‌ها در نهان و آشکار(نوح، آیه 9) تمسک به استدلال و برهان برای اهل آن(بقره، آیه 107 و مائده، آیه 104) تهییج عواطف و احساسات مخاطبان پیام(بقره، آیه 54 و مائده، آیات 20 و 21)، ساده‌گویی و ساده‌سازی مفاهیم پیچیده (مریم، آیه 97 و دخان، آیه 58) روان‌شناسی مخاطبان و لزوم شناخت استعدادها و قابلیت‌های افراد در استفاده از فرصت‌ها و امکانات تبلیغی(نجم، آیات 29 و 30 و نحل، آیه 125) طرح سؤال و پرسش‌های مناسب به جهت بیدار کردن فطرت خفته (هود،آیه 63 و یوسف، آیه 39) و پرهیز از تبعیض و تفاوت در دعوت مردم و ارزش‌گذاری یکسان نسبت به همه اقشار مختلف مردم(انبیا، آیه 109 و شوری،آیه 15) از مهم‌ترین روش‌هایی است که باید در تبلیغ و تغییر نگرش و بینش‌ها استفاده کرد.
صبر و پایداری در تبلیغ و تکرار پیام و ارسال فرستادگان متعدد برای تواترسازی(یونس، آیه 109) صراحت در تبلیغ پیام‌ها به دور از هر گونه شائبه دروغ و نیرنگ (مائده، آیه 92 ) عمل به گفته‌ها و باورها و دعوت مردمان با اعمال و رفتار صادقانه و راست خود(بقره، آیه 44 و صف، آیات 2 و 3) از دیگر روش‌هایی است که باید همواره مورد توجه قرار گیرد.
اوصاف مبلغان
مبلغان نیز باید با محتوا و سطح پیام هماهنگ و سازگار باشند. بر این اساس با توجه به سطح عالی پیام‌های وحیانی و محتوای بلند و سنگین آن مبلغان باید کسانی باشند که خود اهل عمل به گفته‌ها و باورهای خویش باشند و هر آنچه را می‌گویند عمل کنند و یا درصدد انجام آن باشند (بقره، آیه 44 و صف، آیات 2 و 3)، همچنین دعوت‌ها بر پایه دلایل روشن و به دور از هرگونه اکراه و اجبار باشد(هود، آیه 28) چرا که هدف، تغییر در بینش و عقاید آدمی است که این مهم تنها از طریق شکستن مقاومت‌ها و ایجاد همدلی امکان‌پذیر است. این‌جاست که نقش اخلاص در تبلیغ نیز خودنمایی می‌کند چرا که بی‌اخلاص اصولا نمی‌توان عواطف و احساسات دیگران را تحت تاثیر قرار داد و همدلی‌شان را بر انگیخت؛ حتی در پیام‌های باطل نیز اخلاص در مبلغان است که آن پیام را در جان و دل مخاطب قرار می‌دهد.
ادب از دیگر ویژگی‌های پیام‌رسان است. از این رو خداوند در آیاتی از جمله آیات 42 تا 45 سوره مریم از ادب مبلغ سخن به میان می‌آورد. در این آیات بر عطوفت و مهربانی برای رساندن پیام تاکید شده است. همچنین خوش‌خلقی در پیام‌رسان بر اساس همین تاثیرگذاری بر عواطف و احساسات مخاطب است که مورد توجه قرار گرفته و به عنوان یکی از مهم‌ترین ملاک‌های مبلغان بیان شده است.(آل عمران، آیه 159)
مبلغان باید دارای بصیرت باشند تا بتوانند به درستی از موقعیت خویش بهره گیرند و مخاطبان را با حجت روشن و کنار زدن پرده‌های ظاهری به عمق پیام آشنا سازند.(یوسف،آیه 108)
سعه صدر در برخورد با افراد مخالف(اعراف، آیات 60 تا 62)، شجاعت در پیام‌رسانی (احزاب، آیه 39) خیرخواهی (اعراف، آیات 62 و 68 و 79 و 93)، خداترسی و نهراسیدن از دشمنان و مخالفان(احزاب، آیه 39) داشتن فصاحت و بلاغت در گفتار (قصص، آیه 34) احسان و کردار نیک و رفتار درست(فصلت، آیه 33) و علم و دانش مناسب(توبه، آیه 122) و توکل بر خدا (ابراهیم، آیه 12) از مهم‌ترین ویژگی‌های مبلغان است.
آنچه قرآن درباره تبلیغ موثر و سازنده بیان می‌کند نشان می‌دهد که مبلغ باید نخست خود به آنچه می‌گوید باور داشته و عمل نماید تا تبلیغ تاثیرگذار بوده و مقاومت‌ها را کاهش دهد و حتی مخالفان را نومید سازد. بهره‌گیری از ابزارها و روش‌ها نیز باید به گونه‌ای باشد که انسان را از دایره حق و حقیقت بیرون نراند. به این معنا که هرگز هدف وسایل را توجیه نمی‌کند و مبلغ راستین نمی‌تواند برای دستیابی به هدف از هر ابزار و روش نادرست و باطلی بهره گیرد.