فرهنگ آپارتمان‌نشینی و شیوه‌های تعامل با همسایه‌ها (بخش نخست)
چهاردیواری مصالحه با همسایگان و آرامش همگان
گالیا توانگر
خانم همسایه دست پسرش را که از مدرسه به خانه آورده می‌کشد و بلندبلند می‌گوید: «مگر نگفتم کف کفشت را روی پادری تمیز کن، گل جلو در نریزی؟! این راهرو را چه کسی جز پدرت جارو می‌زند؟» بعد هم بچه را که از درد دستش شاکی است، کشان‌کشان به داخل می‌برد و در آپارتمانشان را تق به هم می‌زند. به‌قول معروف به در می‌گوید که دیوار بشنود! آن هم به بدترین شیوه ممکن و از راهی جز گفت‌وگو سعی بر انتقال خواسته خود به همسایگان دارد. روز بعد شروع به جارو زدن راهرو می‌کنم. یواشکی در آپارتمان را نیمه‌باز می‌کند، به جای سلام دادن و تعامل دوباره دست فرزندش را که می‌خواهد برای بازی به بیرون برود، می‌کشد و آرام می‌گوید: «بگذار کارش تمام شد، بعد می‌برمت!» دوباره در محکم به هم می‌خورد.
زندگی آپارتمان‌نشینی فرهنگ و تعاملات خاص خودش را می‌طلبد و افراط و تفریط هر دو به روابط با همسایگان ضرر می‌رساند. برخی همسایگان مثل روایت بالا آن‌قدر از برقراری تعامل درست و معقولانه عاجزند که در مواردی قایم می‌شوند، مبادا مجبور به سلام دادن و صحبت کردن با همسایگان شوند و از آن سو برخی به‌اصطلاح با جیک تو جیک شدن و سرک کشیدن‌های مکرر در زندگی سایر ساکنین آپارتمان آسایش را از همسایگان خود سلب می‌کنند.
بهترین شیوه در فرهنگ آپارتمان‌نشینی حرکت روی خط اعتدال و سود رساندن به همسایگان است.
روابط با همسایگان از منظر احادیث
یکی از مسائل اجتماعی امروز که با توجه به نوع زندگی شهری و آپارتمان‌نشینی خیلی مهم و حساس شده بحث روابط با همسایگان است و بد نیست بدانیم در اسلام، روایات و احادیث زیادی در این باب وجود دارد که می‌تواند چارچوبی دقیق و مؤثر برای فرهنگ همسایگان باشد.
زندگی عصر صنعت و فناوری با همه نوآوری‌ها برای تهیه امكانات رفاهی، چنان انسان را به خود مشغول داشته كه او را از همه ارزش‌های اصیل جدا نموده و بیگانه ساخته است. امروزه دیگر خبری از ارتباط بین اقوام و بستگان چون گذشته وجود ندارد و همسایگان در شهرهای بزرگ گاه همدیگر را نمی‌شناسند چه رسد به اینكه ارتباطی با یكدیگر داشته و یا نیازهای هم را برطرف سازند.
لیلا صالحیان کارشناس ارشد فقه اسلامی برایمان می‌گوید: «همسایه یکی از کسانی است که در اسلام مورد عنایت خاص واقع شده و حقوقی بس مهم برای همسایگان نسبت به هم معین شده كه افراد ملزم به رعایت آن هستند. رسول اكرم (ص) در حدیثی می‌فرمایند: «همیشه جبرئیل مرا وصیت به همسایه می‌کرد تا جایی كه گمان كردم همسایه از همسایه ارث می‌برد.» (بحارالانوار، ج 74، ص 151)
احترام به همسایه و تكریم حقوق وی بدان حد مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته كه در اسلام هر نوع احترام همسایه بی‌بهره و بی‌پاداش نخواهد ماند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «نیكویی به همسایه موجب افزایش عمر است.»
همسایه‌ای كه اسلام این همه تأکید در نگهداری حرمت او و ادای حقوق گسترده وی دارد، شعاع زیادی از منازل اطراف را دربر می‌گیرد. رسول اكرم (ص) حدود همسایه را چهل منزل از تمامی جوانب معرفی کرده‌اند.»
وی ادامه می‌دهد: «آرامش زندگی به این است كه انسان از اذیت و آزار دیگران در امان باشد و كسی به او آسیب جسمی و روحی نزند و مزاحم رفاه و برخورداری و آسایش او نگردد. این حق طبیعی هر انسان است هر كه دیگران را از این حق محروم كند در حق آنان ظلم كرده است. بعضی موجب آزار همسایگان خود می‌شوند مثل مزاحم خواب و استراحت، صدای بلند، بازی بچه‌ها در كوچه هنگام استراحت همسایه‌ها، پارک کردن ماشین جلوی خانه مردم، دود ماشین خود را به خورد همسایه دادن، سرک کشیدن به خانه و حریم خصوصی همسایه. هر كس باید دیگران را به جای خود بگذارد و ببیند رفتاری كه با دیگران دارد اگر دیگران نسبت به او داشتند، راحت و راضی بود؟ انصاف ایجاب می‌کند كه اگر از مردم‌آزاری دیگران ناراحتیم، خودمان سبب رنجش و آزار دیگران نشویم.»
این کارشناس ارشد فقه اسلامی در ادامه به برخی احادیث درباره اهمیت و چگونگی ارتباط با همسایگان در دین مبین اسلام پرداخته و می‌گوید: «مؤمن كه به آخرت و حساب عقیده دارد نباید موجب اذیت و مزاحمت مسلمانان باشد. خداوند از این عمل بیزار و خشمگین است. كسی كه آزارش به دیگران نرسد، هم نزد مردم محبوب است و هم نزد خداوند، هم خودش آسوده زندگی می‌کند هم دیگران و نتیجه ترك مردم‌آزاری به سود شخص است. پیامبر اكرم (ص) می‌فرماید: «در اسلام كسی حق ضرر و آزار رساندن به دیگری ندارد. (وسایل‌الشیعه، ج 17، ص 341)
ضرر و زیان رساندن و آزار دادن هر مؤمنی از گناهان كبیره محسوب می‌شود. این امر در حق همسایگان حرمت شدیدتری داشته و حتی سایر همسایگان از ادیان دیگر را نیز شامل می‌شود. پیامبر (ص) فرمود: كسی كه به خدا و روز قیامت ایمان دارد همسایه‌اش را نمی‌آزارد. (بحارالانوار، ج 43، ص 62)
در باب حق و حقوق همسایگان بد نیست به روایتی از امام سجاد(ع) بپردازیم، حضرت می‌فرمایند: «حق همسایه‌ات آن است كه در غیاب وی احترام او را حفظ كنی و مانع غیبت او شوی و در حضورش او را اكرام نمایی، هرگاه مظلوم افتاد به یاری او بشتابی و عیوبش را تفحص ننمایی و اگر از او بدی دیدی مخفی كنی و اگر می‌دانی نصیحت تو را می‌پذیرد در خفا و بین خودت و او نصیحتش نمایی، در هنگام سختی او را به شدائد واگذار نكنی و رهایش ننمایی، لغزشش را بپذیری و گناهش را ببخشی و با وی كریمانه معاشرت كنی.» (بحارالانوار، ج 74، ص 7) همسایگان بایستی از وضعیت زندگی همسایه خویش غافل نباشند و به حوایج یكدیگر توجه داشته باشند و به رفع نیازهای یكدیگر در حد توان اهتمام ورزند. پیامبر اكرم(ص) در این باره می‌فرمایند: «به من ایمان نیاورده است كسی كه سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه بماند.»
(بحارالانوار، ج 74، ص 152)
بنابراین، حق و حقوق همسایگان بر همگان واجب است و نیکویی کردن با همسایگان که خداوند عزوجل بدان امر فرموده است واجب است یکی از محسنات صبر در بدی همسایه بد است و نیکویی با همسایه آزار نرسانیدن نیست؛ بلکه نیکی با همسایه صبر بر آزار اوست.»
خاطرات همسایه چهل‌ساله آیت‌الله بهجت (ره)
شهرداری برای خرید خانه قیمت را کارشناسی کرد و در این طرح خرید خانه‌ها رفته بودند خانه آیت‌الله بهجت را هم قیمت کرده بودند. آقا فرموده بودند که شما اول به همسایه‌های من برسید، آنها را راضی کنید. خانه‌هایشان را بخرید، آخرسر بیایید سراغ من، من حرفی ندارم خانه‌ام را می‌فروشم. از جمله کسانی که همواره حمایت می‌کردند، میان همسایه‌هایشان بنده بودم. من گاهی می‌رفتم شهرداری به خاطر همین کار فروش خانه و مأمورین و پرسنل آن سازمان نسبتاً برخورد خوبی با من نداشتند. یک روز رفتیم دیدیم که مسئولشان پا شد در مقابل پای من و بسیار من را تحویل گرفت و خواست تا از من پذیرایی شود. من هر چقدر فکر می‌کردم چه خبر شده است به جایی نمی‌رسیدم؟ بعد از اینکه نشستم و صحبت‌های مختلف مطرح شد و مسئول گفت: «آقا سفارش شما را کرده‌اند. من دلم می‌خواهد بروید خدمت آقا بگویید که سفارش شما انجام شد.»
گاهی خانواده‌ام که می‌رفتند منزل آقا اگر آقا در حیاط بود سلام و احوالپرسی می‌کردند. گاهی لطف می‌کردند یک بشقابی، کاسه‌ای، چیزی از غذایی که درست می‌کردند می‌دادند به ما. بله آقا به من خیلی محبت داشت. همان‌طور که گفتم آقا به صدقه دادن خیلی معتقد بودند. حالا اگر پولی هم به کسی می‌دادند، اظهار نمی‌کردند.
عیال من که فوت کرد، بستگان ما تهران، اراک، بروجرد و شهرهای مختلف بودند همه آمدند قم. خانه ما شلوغ شده بود سروصدا می‌رفت خانه آقا. دیدم که یک روز زنگ زدند رفتم دم در دیدم آقاست. 15 هزار تومان دادند (سال 73) به من فرمودند که این قابلی ندارد و در این مشکلات کمک‌حال من شدند. بعد از مدتی وضع من خوب شد. من پول را می‌خواستم برگردانم. آقا قبول نمی‌کردند. خیلی اصرار کردم فرمودند: «پس من این پول را می‌دهم که برای همسرتان قرآن بخوانند.»
چهاردیواری اختیاری نیست!
در کشور ما پدیده آپارتمان‌نشینی سابقه چندان زیادی ندارد و بیشتر در طول چهار دهه گذشته به دلیل رشد جمعیت و توسعه شهرها به وجود آمده است. در ایران تا قبل از به‌وجود آمدن آپارتمان‌ها خانه‌های قدیمی که در اصطلاح خانه‌های ویلایی نامیده می‌شوند، رواج داشتند، اما این خانه‌ها به‌تدریج با گسترش ساخت‌وساز آپارتمان‌ها جای خود را به آنها دادند و افراد ساکن واحد آپارتمانی شدند به جای خانه‌های ویلایی. به همین خاطر ممکن است هنوز فرهنگ آپارتمان‌نشینی در ایران جا نیفتاده باشد.
به همین خاطر مشکلات فرهنگ آپارتمان‌نشینی یکی و دو تا نیست. پدیده آپارتمان‌نشینی در کشور ما ابتدا در شهرهای بزرگ به وجود آمد و سپس به سایر شهرها نیز انتقال یافت؛ به‌گونه‌ای که هم اکنون در ایران نمی‌توان شهری را پیدا کرد که در آن مجتمع‌های آپارتمانی ساخته نشده باشد. توجه به مسئله همسایه‌داری و رعایت حقوق دیگران از جمله مهم‌ترین مواردی هستند که عدم رعایت آنها باعث به‌وجود آمدن برخی از مشکلات آپارتمان‌نشینی می‌شود. به همین دلیل آگاهی از فرهنگ آپارتمان‌نشینی یک امر ضروری برای ساکنان این دسته از منازل مسکونی است.
محمد الله‌یاری یک کارشناس املاک در پاسخ به این سؤال که فرهنگ آپارتمان‌نشینی یعنی چه؟ می‌گوید: «فرهنگ آپارتمان‌نشینی یعنی رعایت نکاتی که مخصوص خانه‌های آپارتمانی است و باعث بهتر شدن زندگی و روابط اجتماعی همسایگان می‌شود. کشور ما در حال گذار از فرهنگ سنتی به فرهنگ مدرنیته است و زندگی‌های سنتی به‌تدریج جای خود را به زندگی مدرن می‌دهند.
این موضوع سبک زندگی ما را تحت‌تأثیر قرار داده و در آن تغییراتی را به وجود آورده است. برخی از ما بخش زیادی از عمر خود را در خانه‌های ویلایی با سبک زندگی سنتی گذرانده‌ایم؛ به همین خاطر ممکن است چندان با فرهنگ آپارتمان‌نشینی آشنایی نداشته باشیم.
برای مثال مواردی مانند بلند صحبت کردن، زیاد کردن صدای تلویزیون، پخش موسیقی با صدای بلند، میخ کوبیدن به دیوار در هر ساعت از شبانه‌روز و... از جمله مواردی هستند که در خانه‌های معمولی مشکل چندانی را به وجود نمی‌آورند؛ اما در یک واحد آپارتمانی نمی‌توان در هر ساعت از شبانه‌روز کارهای مشابه این موارد را انجام داد زیرا فاصله یک واحد با واحدهای همسایه بسیار کم است. همچنین به دلیل نوع ساخت واحدهای آپارتمانی هرگونه سروصدا به واحدهای دیگر نیز منتقل شده و برای آنها ایجاد مزاحمت خواهد کرد؛ بنابراین آگاهی نسبت به فرهنگ آپارتمان‌نشینی و رعایت سکوت در آپارتمان امری مهم به شمار می‌رود.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش متذکر می‌شود: «این جمله در بین ایرانیان بسیار متداول است و در زمان‌هایی که افراد احساس کنند دیگران قصد دخالت در زندگی آنها را دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. حقیقت آن است که در زندگی آپارتمانی این گفته «چهاردیواری اختیاری» در برخی از موضوعات معنا ندارد؛ زیرا شما بر روی سقف واحد پایینی و در زیر سقف واحد بالایی زندگی می‌کنید و به همین خاطر حداقل یک دیوار مشترک با آنها دارید.
همین دیوار مشترک باعث می‌شود که در حق و حقوقی نیز با هم مشترک باشید. سروصداهای مزاحم یکی از بزرگ‌ترین مشکلات آپارتمان‌نشینی است که می‌توان گفت همه افراد با آن درگیر هستند.
این مشکل برای واحدهایی که کف آنها سرامیک، کاشی، چوب و مصالحی از این قبیل است، با فرش کردن توسط قالی یا موکت تا حدی حل می‌شود. بهتر است کارهای پر سروصدا را در ساعت‌های میانی روز انجام دهید تا در سایر اوقات آرامش دیگران محفوظ بماند و در همسایه‌داری شما خللی ایجاد نشود.
فرهنگ آپارتمان‌نشینی یعنی رعایت نکاتی که مخصوص خانه‌های آپارتمانی است و باعث بهتر شدن زندگی و روابط اجتماعی همسایگان می‌شود. کشور ما در حال گذار از فرهنگ سنتی به فرهنگ مدرنیته است و زندگی‌های سنتی به‌تدریج جای خود را به زندگی مدرن می‌دهند.
برای مثال در برخی از مجتمع‌های مسکونی واحدها دارای انباری هستند. انباری محلی برای جمع کردن آن دسته از وسایل شخصی است که در کوتاه‌مدت مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. ممکن است برخی از افراد چنین وسایلی را نداشته باشند و در نتیجه انباری آنها خالی بماند. گاهی برخی افراد ترجیح می‌دهند به جای خالی نگه داشتن انباری، آن را به افراد دیگری که ممکن است انباری نداشته باشند و یا به فضای بیشتری نیاز داشته باشند، اجاره دهند.
این کار هم از نظر قانون ممنوع است و هم ممکن است باعث اعتراض سایر همسایه‌ها شود؛ به‌ویژه اگر انباری به شخصی غیر از ساکنان مجتمع اجاره داده شود، ممکن است بیشتر مورد اعتراض همسایگان قرار گیرد، زیرا پای افراد خارجی را به داخل مجتمع باز می‌کند و این موضوع ممکن است در ساکنان احساس ناامنی ایجاد کند.»