احیای سواپ گاز، صفر کردن میعانات گازی ذخیره شده روی آب، افزایش 13 درصدی صادرات گاز و اکنون احیای قرارداد واردات گاز از ترکمنستان، نمود دیپلماسی فعال انرژی در دولت سیزدهم است. 

با توجه به تحولات جاری نظام بین‌الملل، بالاخص جنگ اوکراین، مسئله امنیت انرژی هم رده امنیت غذایی در سطح بین‌الملل مورد توجه قرار گرفته است. در این چارچوب بازآفرینی نقش و ارتقاء جایگاه ایران در روند انتقال انرژی در بازارهای جهانی و حرکت به سمت تبدیل شد به «هاب گازی» با مشارکت در انتقال گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان و اروپا موضوع بسیار حائز اهمیتی است.

ترکمنستان به عنوان چهارمین کشور بزرگ دارنده ذخایر گازی که دسترسی به آب‌های آزاد ندارد به عنوان یک فرصت در اختیار ایران است تا با تجارت گاز این کشور از مسیر خود با کشورهای طرف تقاضا در همسایگی خود علاوه‌بر منافع اقتصادی نقش خود را در بازار تجارت گاز منطقه پررنگ‌تر کند.

قرارداد واردات گاز از ترکمنستان در سال 1375 برای مدت 25 سال منعقد شد. طبق این قرارداد ایران سالانه تا 12 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از این کشور وارد کرد. قیمت پایین گاز ترکمنستان این فرصت را برای ایران فراهم کرده بود تا با خرید گاز از این کشور و افزایش صادرات گاز با قیمت‌های بالاتر به سایر کشورها، سود خوبی نصیب ایران شود.

  تخریب روابط گازی با ترکمنستان در دولت قبل

در اواخر دولت دهم با وجود اعمال تحریم‌های بانکی و عدم امکان تسویه ارزی بهای گاز ترکمنستان، با این کشور توافق شد که مابه‌ازای گازبها، ایران به این کشور تجهیزات و کالاهای خود را صادر و تسویه کند و قرارداد واردات گاز از ترکمنستان ادامه پیدا کند.

با روی کار آمدن دولت یازدهم، وزارت نفت در اقدامی عجیب توافق تسویه گازبها با تجهیزات را باطل کرد و متعهد شد که تسویه گازبها را به صورت ارزی انجام می‌دهد. این رفتار دولتمردان سابق ناشی از خوش‌بینی غیرواقعی به تعهدات آمریکا برای رفع تحریم بانکی بود، اتفاقی که حتی در زمان اجرای برجام نیز رخ نداد و منجر به تجمیع بدهی حدود 2 میلیارد دلاری ایران به ترکمنستان شد.

سپس با بهره‌برداری از فازهای پارس جنوبی و افزایش تولید گاز ایران، وزارت نفت دولت قبل بدون توجه به اهمیت واردات گاز ترکمنستان و نقش آن در بازصادرات و تبدیل ایران به ‌هاب گازی منطقه، در واکنش به اعتراض ترکمن‌ها به عدم پرداخت گازبها شروع به کری‌خوانی کرد و نهایتا در دی‌ماه سال 1395 پس از 20 سال به دلیل اختلافات مالی، ترکمنستان صادرات گاز به ایران را متوقف نمود.

توقف صادرات گاز ترکمنستان به ایران در سال 95 نه تنها در حوزه انرژی بلکه در تمامی حوزه‌های سیاسی و اقتصادی روابط دو کشور را قطع کرد و ایران در شرایط تحریم یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌های خود در کشور همسایه را از دست داد.

  سواپ گاز ترکمنستان دو برابر شد

با روی کار آمدن دولت سیزدهم، احیای روابط با ترکمنستان در دستور کار وزارت نفت قرار گرفت و اولین سفر خارجی جواد اوجی وزیر نفت به ترکمنستان بود. تلاش‌های دولت فعلی برای آب کردن یخ روابط ایران و ترکمنستان خیلی زود نتیجه داد و در آذرماه 1400 قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان از مسیر ایران به حجم روزانه 5 میلیون متر مکعب به امضا رسید.

این قرارداد به معنای احیای روابط ایران و ترکمنستان بعد از 5 سال تیرگی روابط بود که در زمینه توسعه صادرات غیرنفتی به این کشور نیز گره‌گشایی کرد. 

علاوه‌بر این، امضای قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان در چارچوب تضعیف خطوط لوله ترانس کاسپین و تاپی به عنوان رقبای ایران نیز تعریف می‌شود. پایداری شبکه گاز شمال و شمال شرق کشور نیز از دیگر مزایای این توافق بوده است.

بعد از امضای قرارداد سوآپ گاز، ایران در راستای دو برابر کردن حجم سوآپ گاز ترکمنستان قدم برداشت و چندی پیش در بیست‌‌ و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی، مجید چگنی مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران عنوان کرد: «واردات و سوآپ گاز از ترکمنستان به آذربایجان طبق توافق ۲ برابر شده و به ۱۰ میلیون متر مکعب در روز رسیده است.»

  دستاوردهای احیای تعاملات گازی

احیای سواپ گاز، صفر کردن میعانات گازی ذخیره شده روی آب، افزایش 13 درصدی صادرات گاز و حالا احیای قرارداد واردات گاز از ترکمنستان، نمود این دیپلماسی فعال انرژی در دولت سیزدهم است.

 بر این اساس در سایه احیاء تعاملات گازی ایران و ترکمنستان و گام‌های ایران در عرصه دیپلماسی انرژی فعال را می‌توان ابعاد دیگری از قدرت‌افزایی ملی و منطقه‌ای را افزون بر حوزه انرژی برای کشورمان در نظر گرفت.

از جمله دستاوردهای احیای تعاملات گازی ایران و ترکمنستان در داخل کشور این است که ایران ضمن انتقال گاز از ترکمنستان به کشور آذربایجان، بخشی از گاز مصرفی مورد نیاز در بخش‌های مختلف خانگی، صنعتی و نیروگاهی در پنج استان شمالی کشور (خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان) را به‌عنوان حق انتقال برداشت خواهد کرد که طبیعتا با افزایش ظرفیت انتقال، این موضوع به پایداری شبکه گاز ایران نیز کمک می‌کند.

ضمن اینکه برخورداری نواحی شمالی کشور از گاز ترکمنستان، منجر به کاهش حجم گاز انتقالی از جنوب کشور به این نواحی و در نتیجه مدیریت منابع خواهدشد. 

از طرفی قرارداد همکاری گازی ایران و ترکمنستان محدود به سواپ نخواهد بود و این امر زمینه صادرات متقابل خدمات فنی مهندسی ایران به ترکمنستان، حضور شرکت‌های ایرانی در بازار توسعه میادین گازی ترکمنستان و حتی ایجاد زمینه مساعد جهت حضور بخش خصوصی برای تامین‌کنندگان کالا و تجهیزات را فراهم می‌کند.

  اصل بدهی گازی به ترکمنستان تسویه شد

در 20 ماه گذشته، ایران برای پرداخت بدهی 2 میلیارد دلاری خود به ترکمنستان نیز اقدام کرد و در سه قسط، حدود یک میلیارد و 600 میلیون دلار معادل اصل بدهی ترکمنستان را پرداخته و هم‌اکنون مذاکره بر سر کاهش مبلغ جریمه دیرکرد است. به نظر می‌رسد بخش عمده بدهی ترکمنستان از طریق طلب ایران از عراق تسویه شده است که این موضوع سبب رضایت ترکمن‌ها و جلب اعتماد آنها شده است.

روز گذشته هم وزیر نفت با ‌اشاره به تسویه بدهی ترکمنستان عنوان کرد: هم‌اکنون اصل بدهی یک میلیون و ۶۵۰ میلیون دلاری که مربوط به دولت گذشته بوده از سوی دولت سیزدهم با مشارکت بانک مرکزی ایران به‌صورت کامل پرداخت شد. این موضوع یکی از اصلی‌ترین محورهای بین دو کشور در حوزه انرژی بود.

ایران می‌تواند با واردات گاز ترکمنستان با قیمت ارزان‌تر، میزان بیشتری از گاز خود را با قیمت بالاتر به کشورهای همسایه صادر کند و سهم خود را از تجارت گاز منطقه افزایش دهد و یک قدم به سمت تبدیل شدن به‌هاب گازی منطقه بردارد.