بررسی میزان تحقق شعار سال (بخش نخست)
نیاز جامعه امروز تبدیل دانش به فرصت‌های شغلی
رضا الماسی
«ما در دهه ۹۰ به دلایل مختلف یک عقب‌ماندگی و به‌اصطلاح تعطیل نسبی مسائل اقتصادی داشتیم. نمی‌شود همه را منسوب کرد به ضعف مدیریّت‌ها؛ نه، بخشی مربوط به عوامل خارجی و بیرونی است، بخشی مربوط به عوامل درونی است؛ مسئله تحریم‌ها مؤثّر بود، مسئله کاهش ارزش نفت در یک برهه‌ای از زمان مؤثّر بود، مسئله تمرکز کشور بر روی مسئله هسته‌ای که اقتصاد را شرطی کرد، مؤثّر بود؛ مسائل گوناگونی این‌جوری مؤثّر بود؛ نتیجه این شد که ما یک دهه عقب‌ماندگی داریم و شاخص‌های منفی، زیاد داریم که آمار متقن مراکز رسمی است؛ یعنی این‌ها ادّعا نیست... جبران این عقب‌ماندگی کار آسانی نیست؛ این طبعاً محتاج یک رشد مستمرّ پی‌درپی اقتصادی است در میان‌مدّت؛ حالا بلندمدّت نگوییم. یعنی مثلاً ما اقلّاً هفت، هشت ده سال بایستی تلاش را پیگیر کنیم، متمرکز کنیم و با شرایط لازم پیش برویم.» (رهبر انقلاب – 10 بهمن 1401)
نامگذاری امسال همچنان پس از گذشت 10 سال به مسائل اقتصادی اختصاص داشت. اقتصادی که به دلایل مختلف و به تعبیر رهبر انقلاب یک دهه رکود و تعطیلی نسبی را تجربه کرده است. و تولید مهم‌ترین رکن حرکت چرخ‌های اقتصاد است که اگر رونق بگیرد، دامنه آبادانی آن به سفره‌های مردم می‌رسد.
تولید ارزشمند
ماه پایانی سال را طی می‌کنیم و حالا تا حدودی می‌توان تحقق شعار سال را به قضاوت نشست. تولید در سال‌های اخیر یکی از محورهای ثابت مطالبات رهبری از مسئولان اقتصادی کشور بوده اما تفاوت شعار امسال با سال‌های قبل، زدن قید اشتغال به تولید است. یعنی تولیدی ارزشمند است که منتهی به ایجاد اشتغال بشود.
مسئله بیکاری، اصلی‌ترین چالش معیشتی مردم است که در صورت ایجاد اشتغال پایدار بسیاری از مشکلات مردم کاسته خواهد شد چراکه همه انسانها برای گذران زندگی خود به شغل ثابت و تولید ثروت نیاز دارند.
نیازهای فردی و اجتماعی افراد در گرو کار و تلاش است و جامعه نیز برای گرداندن چرخ تولید در تمامی عرصهها به نیروی کار نیاز دارد. در واقع بدنه اجتماع از وجود هرگونه نقص در هر گوشهای از این پیکر، آسیب میبیند.
بیکاری یکی از بزرگ‌ترین معضلاتی است که توازن و تعادل جامعه را به هم میریزد و باعث ایجاد بحرانهای متعدد در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، روانی و سیاسی می‌شود.
به تعبیر فعالان اجتماعی؛ اشتغال شاهراه اصلی حل معضلات و ناهنجاریهای اجتماعی است و حل بیکاری بسیاری از مشکلات اجتماعی، روانی و اقتصادی جامعه را برطرف می‌کند. شاید به همین دلیل است که رهبر انقلاب امسال را سال «تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» نامیدند.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار صدها تن از تولیدکنندگان، کارآفرینان و فعالان عرصه‌های دانش‌بنیان، آینده روشن کشور را نیازمند رشد سریع و مستمر اقتصادی خواندند و با اشاره به اولویت پیشرفت اقتصادی توأم با عدالت در برنامه هفتم توسعه، به تبیین دلایل و الزامات رشد اقتصادی پرداختند. به فرموده ایشان؛ حل مشکلات محسوس معیشتی و دشواری‌های زندگی خانوارها، رشد اقتصادی را کاملاً ضروری کرده است. داشتن نیروی انسانی جوان و متخصص یک افتخار است اما اگر شغل نداشت و بیکار ماند یک سرافکندگی است.
عملکرد یکساله دولت در حوزه اشتغال
بررسی نرخ بیکاری افراد ۱۵ ساله و بیشتر در فصل پاییز امسال نشان می‌دهد که ۸.۲ درصد از جمعیت فعال، بیکار بوده‌اند. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری حاکی از آن است که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (پاییز ۱۴۰۰)، ۰.۷ درصد کاهش و نرخ مشارکت اقتصادی در پاییز امسال نسبت به مدت مشابه ۰.۷ درصد افزایش یافته است.
همچنین نرخ بیکاری در فصل پاییز سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ به ترتیب ۱۱.۸، ۱۰.۶، ۹.۴، ۸.۹ و ۸.۲ درصد بوده که نشان دهنده روند کاهشی بیکاری در طی این سال‌ها است. بررسی آمارهای مرکز آمار نشان می‌دهد برای اولین بار در طول دو دهه گذشته، نرخ بیکاری در کشور به کمتر از ۹ درصد رسیده است.
جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر در پاییز امسال ۶۳ میلیون و ۸۸۶ هزار و ۹۹ نفر بودند که از این تعداد ۴۱ درصد مشارکت اقتصادی داشته‌اند. از کل جمعیت مشارکت جسته در بازار کار، ۹۱.۸ درصد شاغل و ۸.۲ درصد بیکار بودند.
نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله نشانگر این است که ۱۹.۲ درصد از فعالان این گروه سنی در پاییز ۱۴۰۱ بیکار بوده‌اند. بررسی تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد، این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (پاییز ۱۴۰۰) ۴.۴ درصد کاهش‌یافته است.
همچنین وضعیت نرخ بیکاری گروه سنی ۱۸ تا ۳۵ساله نیز نشان می‌دهد که در پاییز ۱۴۰۱، ۱۴.۸ درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده‌اند. این در حالی است که تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد این نرخ نسبت به پاییز ۱۴۰۰، به میزان ۱.۳ درصد کاهشی شده است. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد که بخش خدمات با ۵۱.۱ درصد بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. در مراتب بعدی بخش‌های صنعت با ۳۴.۶ درصد و کشاورزی با ۱۴.۳ درصد قرار دارند. دولت سیزدهم با اهتمام به وعده ایجاد سالانه یک میلیون شغل، کار خود را شروع کرد و اکنون وعده ایجاد بیش از یک میلیونی اشتغال با رویکردهای تحولی و برنامه محوری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و دیگر بخش‌های دولت سیزدهم محقق شده است. وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در دولت سیزدهم در کنار فسادستیزی و شناسایی گلوگاه‌ها و تشکیل پرونده‌های قضایی، ۴۰ خدمت را ارائه کرده و در همین راستا، اطلس اشتغال کشور را در قالب زیست بوم ملی اشتغال طراحی و به جامعه مخاطبان ارائه کرده است.
ضرورت مبارزه با سوداگری
هرچند اقدامات دولت در کاهش بیکاری موثر بوده اما معضل بیکاری زمانی به طور کامل حل می‌شود که فعالیت‌های اقتصادی از سوداگری و فعالیت‌های غیرمولد به سمت فعالیت‌های مولد و با محوریت دانش حرکت کنند.
این گزاره را بارها متخصصان تذکر داده‌اند و مسئولان نیز در مصاحبه‌ها و اظهارنظرها بر آن تاکید ورزیده‌اند. اما در مقام عمل آن‌طور که شایسته است و انتظار می‌رود با سوداگری و سوداگران برخورد جدی صورت نگرفته و همچنان بازار دلالی در کشورمان داغ داغ است. تا جایی که به عنوان نمونه در بازار خودرو و مسکن دست واسطه‌ها به وضوح قابل مشاهده است. با توجه به ماهیت اشتغال و بیکاری در ایران که عمدتاً نیرو‌های فارغ‌التحصیل، ماهر و مدرک‌دار در حال ورود به بازار کار هستند، طراحی برنامه‌ای برای حل معضل بیکاری مانند زیست بوم اشتغال و مهارت آموزی حین کار، کارورزی و.... که در طرح‌های اخیر دولت دیده می‌شود، برای افرادی مناسب است که مهارت کم و پایین دارند.
به باور برخی کارشناسان مشکل اساسی ساختار اشتغال در کشور، عدم تطبیق نظام اقتصادی و معیشتی با نظام آموزشی و نظام زندگی مردم است. اگر قرار است هر ساله تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی افزایش یابد، بهتر است برنامه‌ریزی در این میان صورت گیرد. سیاست‌های اشتغالی دولت که درقالب زیست بوم دنبال می‌شود باید به گونه‌ای تعیین شود که برای عرضه نیروی کار (بیکاران) تقاضاوجود داشته باشد.
اما با سیاست‌های دولت سیزدهم روند ایجاد اشتغال رونق یافته است و گزارش‌های وزارت کار بیانگر این است که تعهد دولت برای ایجاد اشتغال یک میلیونی عملی شده است.
اقدامات مهم دولت برای اشتغال‌آفرینی
دولت سیزدهم 2 اقدام مهم را برای اشتغال انجام داده که پشتیبانی از مشاغل و بهبود فضای کسب و کار است.
دکتر مجتبی ذاکریان، فرماندار شمیرانات در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان پیرامون شعار سال و میزان تحقق آن در 11 ماه گذشته می‌گوید: «درج شعار سال در سربرگ‌های اداری و تبلیغ آن در سطح شهر فایده چندانی ندارد و این موضوع بعضاً مورد گلایه رهبر انقلاب نیز قرار گرفته است. ما به عنوان مسئول دولتی موظف هستیم بر اساس نامگذاری سال تمام توان خود را در راستای تحقق اهداف آن حوزه به کار گیریم.» او می‌افزاید: «میزان تجاری‌‌سازی ایده‌های تولید محور، تبدیل دانش به فرصت‌های شغلی و احصای این‌که تولید در کدام زمینه اشتغال بیشتری ایجاد کرده است ازجمله مواردی است که در قضاوت عملکرد دولت می‌تواند به ما کمک کند. در مجموع اقدامات دولت در سالی که گذشت نویدبخش آینده‌ای روشن و پایه‌های محکم سخت‌افزاری همان تمدن اسلامی است که انقلاب برای آینده نه چندان دور هدفگذاری کرده است.»
ذاکریان با اشاره به بعد فرهنگی انقلاب اسلامی و نسبت آن با شعار امسال توضیح می‌دهد: «اصل و محور حرکت مردم و رهبران در انقلاب ما فرهنگ و اعتقادات بوده و باقی مسائل حول این محور هویت و اصالت پیدا می‌کنند. در واقع هیچ‌یک از مسائل اقتصادی، بهداشت و درمان، روابط داخلی و خاجی و دیگر ابعاد جامعه ضروری‌تر از فرهنگ نبوده و نیست. البته که در زمان‌های مختلف برخی مسائل به اقتضای شرایط ضرورت پیدا می‌کنند که از جمله آنها می‌توان به مبارزه با طاغوت، دفاع مقدس، سازندگی پس از جنگ و در دهه اخیر مسائل اقتصادی اشاره کرد که رسیدگی به آنها در اولویت کار قرار می‌گیرد اما این به معنای فروکاستن ارزش فرهنگ نیست.» او تاکید می‌کند: «در مسئله تولید دانش بنیان و اشتغال آفرین نیز بعد فرهنگی کار بسیار اهمیت دارد. درست است که دولت وظیفه دارد فضا را به نحوی مدیریت کند که قهراً کسی به سمت فعالیت‌های سوداگرانه نرود اما بعد فرهنگی کار نیز نباید دچار غفلت بشود. به نظرم امسال علاوه‌بر اقدامات اشتغال زا تلاش شد تا حدودی فرهنگ کار و تولید و نگاه فرهنگی مردم و مسئولان در دولت و سایر نهادها به ارزش تولید ترمیم شود. البته هنوز فاصله زیادی تا نقطه مطلوب داریم و باید به جایی برسیم تولید در جامعه به عنوان یک ارزش شناخته شود.»
محمد چکشیان، معاون وزیرکار نیز در این خصوص اظهار می‌دارد: «ظرفیت‌های مادی و انسانی و معنوی ایران بسیار زیاد است که این مهم از نقاط امیدبخش کشور ماست. با این حال به تعبیر رهبر انقلاب ما رتبه اول استفاده نکردن از ظرفیت‌ها را داریم.»
او ادامه می‌دهد: «ما از سویی باید امیدآفرینی کنیم و از طرف دیگر باید واقعیت ضعف‌ها را ببینیم. و در این حوزه در جنگ روایت‌ها نقش اول را رسانه و اصحاب خبر دارند.»
معاون فرهنگی و اجتماعی وزیر کار می‌افزاید: «با وجود کمترین بهره‌مندی جامعه کارگری از مواهب کشور، این گروه از جامعه همواره بیشترین نقش را در دفاع از انقلاب اسلامی داشتند و اقتصاد کشور را حفظ کردند. یکی از مسائل ما اشتغال است و مهم‌ترین مسئله در این حوزه، فرهنگ کار و اشتغال می‌باشد. ما بخشی از جامعه را داریم که یا انگیزه کار ندارند و یا مهارت لازم را ندارند که به همین دلیل مهارت آموزی در اولویت‌های اشتغال‌زایی ما و اولویت‌های طرح سالانه یک میلیون شغل قرار دارد.»
کاستی‌ها در تأمین اشتغال
علاوه‌بر توفیق‌های دولت در ایجاد بیش از یک میلیون شغل، کاستی‌هایی نیز در انجام تعهدات دولت وجود داشته است. مطابق با بررسی‌های صورت گرفته و به استناد گزارش وزارت امور اقتصادی و دارایی در ارتباط با منابع مربوط به هدفمند‌سازی یارانه‌ها در حوزه حمایت از تولید و اشتغال به میزان 23 هزارمیلیارد تومان که مشتمل بر10هزار میلیارد تومان منابع مقرر در ردیف26جدول مصارف تبصره (14) قانون بودجه سال1401و 13 هزار میلیارد تومان مانده سال قبل است، تا پایان دی ماه سال جاری پرداختی صورت نگرفته است!
بنابر این گزارش علی رغم صراحت اسناد بالادستی و قوانین دائمی مبنی بر تکلیف دولت به اختصاص بخشی از منابع حاصل از هدفمندی برای حمایت از تولید و اشتغال، این مهم در تبصره (14) لایحه بودجه سال1402 مورد توجه واقع نشده است. در همین خصوص کمیسیون برنامه و بودجه مجلس اعلام کرده، به نظر می‌رسد با توجه به اهمیت این حوزه، نیازمند تدبیر نمایندگان مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی لایحه بودجه 1402 می‌باشیم.