نگاهی به برکات معنوی روز عرفه
درس عرفه: دین از سیاست جدا نیست(گزارش روز)
روزهای عمر همچون رعد و برق سپری می‌شود، انگار همین دیروز بود که با آمدن عیدفطر از «شهر الله‌الاکبر» وداع کردیم و با خدای خود عهد نمودیم دیگر گرد گناه نگردیم اما زهی خیال باطل! نفس آلوده و سرکش چومنی تا به زروزیور دنیا می‌رسد آنچنان واله و شیفته می‌شود که تمامی قول و قرارهایش با معبود را به فراموشی می‌سپارد و در این عرصه آنچنان می‌تازد که گویی نعوذ بالله، معبود به من محتاج است.
کمال احمدی
اما خدای خوب و مهربان ما بندگان عاصی آنقدر رحیم و رئوف است که با این سرکشی‌ها روی برنمی‌تابد بلکه به هر بهانه‌ای سفره‌های جود و احسان خود را برای بندگانش می‌گستراند.
روز عرفه یکی از همین سفره‌های عظیم احسان خداوندی است که تمامی بندگان می‌توانند بر این خوان گسترده بنشینند و به قدر وسع و تلاش خویش از آن بهره برند.
اما واقعیت این سفره عظیم الهی چیست؟ اساسا عرفه به چه معناست؟ و چه رابطه‌ای بین روز عرفه و قیام امام‌حسین علیه‌السلام وجود دارد؟
اصلا در این روز چه باید کرد؟ و چه اعمالی مستحب و چه اعمالی مکروه است؟ بهترین کار در این روز چست؟و...
شاید طرح این سوالات و پرسش‌های دیگری نظیر آنها به ویژه در مجال کنونی که یکی دو روز تا عرفه امسال باقی مانده، ما را به این اندیشه وا دارد که در خصوص ماهیت این روز قدری تفکر و کنکاش نماییم. چه بسا با این تفکر حال و هوای مناجات امسال ما با سال‌های گذشته تغییر کرده و به قول بعضی‌ها سیم ما هم وصل شود.
تعریف عرفه
در تقویم سالانه روز نهم ذی‌الحجه یعنی یک روز مانده به عید سعید قربان به نام روز عرفه نامگذاری شده است.
آیت‌الله شیخ عباس قمی(ره) صاحب کتاب ارزشمند مفاتیح‌الجنان، روز عرفه را از اعیاد عظیمه دانسته و نوشته است: عرفه روزی است که حق تعالی بندگان خویش را به عبادت و طاعت خود خوانده و سفره‌های جود و احسان خود را برای ایشان گسترانیده است.
شیخ‌عباس قمی(ره) می‌افزاید: شیطان در این روز خوار و حقیرتر و رانده‌تر و خشمناک‌تر از سایر اوقات خواهد بود.
وی سپس با اشاره به روایتی از امام سجاد علیه‌السلام در باب فضیلت روز عرفه می‌نویسد: حضرت امام زین‌العابدین علیه‌السلام در روز عرفه شنید که سائلی از مردم گدایی می‌نمود. ایشان به او فرمود: وای بر تو آیا در این روز از غیر خدا درخواست می‌کنی در حالی که امید می‌رود در این روز برای بچه‌های در شکم مادران هم فضل خدا شامل حالشان شود و آنها سعید و خوشبخت شوند.
نقطه آغاز حرکت به سوی خدا
اما برای اینکه بدانیم چرا روز عرفه به چنین جایگاه و مرتبه‌ای رسیده به سراغ حجت‌الاسلام سیدعلی اکبر حسینی کارشناس مسائل دینی رفتیم و از او درباره راز عرفه پرسیدیم.
این کارشناس مسائل دینی در پاسخ گفت: اصل عرفه به ایام حج و اعمالی که حجاج موظفند آنها را در بازه زمانی مخصوصی انجام دهند برمی‌گردد. به عبارت دیگر، روز عرفه که خواستگاهش به صحرای عرفات برمی‌گردد نمادی از نمادهای عبادی حجاج است که حاجیان باید ضمن وقوف در سرزمین عرفات به شناخت حق تعالی و هر آنچه در دین ضرورت دارد بپردازند و نهایتا در روز عید قربان مهمترین دشمن خودشان که همان نفس اماره است را قربانی کنند.
وی می‌افزاید: عرفه نقطه ثقل حرکت انسان به سوی خداست یعنی بنده از آن نقطه حرکتی را آغاز می‌کند که در نهایت منجر به قربانی کردن نفسش می‌شود و از اینجا تازه حرکت به سمت فیوضات الهی آغاز می‌شود.
شناخت خدا از مسیر امام‌حسین علیه‌السلام
امام جماعت مسجد رضویه میدان خراسان تهران در ادامه با بیان اینکه عرفه روز شناخت خداوند، است می‌گوید: حالا اینکه چرا این روز که روز شناخت خداست با حرکت امام‌حسین علیه‌السلام از مکه به سمت کربلا مصادف شده است خودش حکمتی دارد و شاید حکمت آن، این باشد که خداوند می‌خواهد به ما بگوید اگر می‌خواهید مسیر شناخت و بندگی پروردگار را طی کنید این مسیر را از امام‌حسین علیه‌السلام فرا بگیرید.
وی می‌افزاید: امام‌حسین علیه‌السلام حرکتش و قیامش ابعاد مختلفی دارد که مهمترین بعد این حرکت که در کربلا بروز و ظهور کرد جلوه بندگی حضرت سیدالشهداء است که نهایتا به شهادت و قربانی شدن ایشان منجر شد. به عبارت دیگر امام‌حسین علیه‌السلام نقطه شروع حرکت خود را در روز عرفه قرار داد و در نهایت قربانی خدا شد و این حرکت امام‌حسین علیه‌السلام محور معرفت‌الله که همان ماهیت عرفه است می‌باشد.
حجت‌الاسلام حسینی ادامه می‌دهد: معرفت‌الله منجر به ایمان واقعی می‌شود و لذا این ایمان تا زمانی که محقق نشود انسان نمی‌تواند از پس نفسش برآید و آن را قربانی کند بنابراین مسیر واقعی شناخت خدا از قیام و حرکت امام‌حسین علیه‌السلام می‌گذرد.
این کارشناس مسائل دینی سپس با اشاره به برخی اعمال روز عرفه می‌گوید: یکی از اعمال موکد این روز خواندن دعای عرفه سیدالشهدا علیه‌السلام است.
این دعا پر از مضامین بلند توحیدی و معرفتی است. یعنی امام‌حسین با خواندن این دعا مسیر بندگی و اطاعت خدا را به ما می‌آموزد و می‌خواهد راه شناخت پروردگار عالم را به ما گوشزد کند.
وی سپس به دیگر عمل روز عرفه اشاره کرده و می‌گوید: مهمترین عمل این روز زیارت اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام است که طبق روایات مشهود، خداوند در این روز ابتدا به زائرین امام‌حسین نظر می‌کند و بعد به زائرین خودش در بیت‌الله‌الحرام که همین نکته هم با بحث شناخت ارتباط دارد. یعنی باز خدا می‌خواهد بگوید اگر می‌خواهید بندگی و تدین یاد بگیرید به امام‌حسین علیه‌السلام نگاه کنید. او که از همه چیزش و حتی فرزند شیرخوارش در راه خدا گذشت و هر آنچه داشت در طبق اخلاص نهاد و تقدیم خداوند تبارک و تعالی کرد. بنابراین روز عرفه بهترین زمان برای شناخت خداوند است و خدا هم بهترین مسیر شناخت خودش را مسیر قیام امام‌حسین علیه‌السلام معرفی کرده است.
درس بزرگ روز عرفه
یک کارشناس امور فرهنگی با اشاره به مناسبت روز عرفه و تطابق آن با شروع قیام حسینی می‌گوید: این هم زمانی بی‌دلیل نیست. زیرا طبق اعتقادات حقه شیعه تمامی اعمال و افعال اولیاء الهی و ائمه اطهار صلوات‌الله علیهم براساس موازین الهی است بنابراین وقتی امام حسین علیه‌السلام قیام خود را از روز عرفه و از کنار کوه جبل‌الرحمه آغاز می‌کند شاید فلسفه‌اش این‌گونه است که طریق بندگی خدا فقط به عبادات فردی محدود نمی‌شود بلکه این عبادات باید مقدمه اصلاح جامعه و سایر بندگان خدا باشد.
احمد منفرد می‌افزاید: وقتی امام حسین می‌بیند طاغوت جامعه، بندگان خدا را منحرف ساخته و سیر شناخت الهی را منحرف کرده است بنابراین چاره را در این می‌بیند که قیام کرده و راه اصلاح جامعه و مسیر شناخت خدا را فراهم سازد. لذا این حرکت سیدالشهداء شاید واجد این نکته باشد که دین از سیاست جدا نیست. یعنی در همان روز عرفه که امام حسین دعای توحیدی و عرفانی عرفه را به شیعیان می‌آموزد بلافاصله با قیام الهی خویش راه تکمیل آن مسیر توحیدی را نیز به پیروانش تعلیم می‌دهد.
وی ادامه می‌دهد: به اعتقاد بنده روز عرفه روزی است که علاوه بر مناجات و عبادت خدا باید تعالیم قیام حسینی نیز به مؤمنان و شیعیان گوشزد شود. به عبارت دیگر با گوشه‌گیری و انزوا نمی‌توان به شناخت خدا دست یافت بلکه باید در متن جامعه حضور یافت و ضمن مبارزه با مظاهر شرک و بت‌پرستی و طواغیت زمان به طریق الی‌الله دست یافت.
درس مقاومت از عرفه حسینی
این کارشناس مسائل فرهنگی همچنین تصریح می‌کند که خطبا، سخنرانان و مداحان باید از فرصت روز عرفه استفاده بهینه کرده و ضمن قرائت دعای پرفیض عرفه برخی مضامین بلند این دعا و نیز همزمانی روز عرفه با شروع قیام سیدالشهداء را برای مخاطبین بازگو نمایند. مجالس دعای عرفه نباید صرفاً به مجالسی خشک و بی‌روح تبدیل شود و قاریان عرفه نباید فقط برای رفع تکلیف به خواندن سرسری آن اقدام کنند، بلکه می‌شود از این فرصت گرانبها که در عصر روز نهم ذی‌الحجهًْ فراهم شده بهترین استفاده را در جهت تربیت دینی و اخلاقی مردم از یک‌سو و نیز بیان درس ایستادگی و مقاومت در برابر یزیدیان زمان از سوی دیگر بهره برد.
وی با اشاره به تبلیغات سوئی که از سوی برخی مدعیان روشنفکری در جامعه صورت گرفته مبنی بر اینکه دوره مقاومت در برابر ابر قدرتها گذشته است می‌گوید: این تبلیغات دقیقاً نقطه مقابل حرکت امام حسین(ع) از روز عرفه است. یعنی سیدالشهدا در این روز با زن و بچه و با کمترین امکانات کلید مقاومت در برابر طاغوت زمان خود که به ابزار و امکانات وسیعی مجهز بود را زد. بنابراین در شرایط کنونی جامعه ما نیز مردم باید برطبق همان اندیشه حسینی که از روز عرفه شروع شد راه ایستادگی و مقاومت را طی کنند و برخی مسئولان نباید به بهانه‌هایی نظیر تحریم دست از مبارزه بردارند. چرا که اگر بخواهیم به بهانه تحریم دست از مبارزه برداریم باید از خود بپرسیم مگر امام حسین علیه‌السلام در روز عاشورا تحریم نبود؟ مگر حتی آب را از ایشان دریغ نکردند ولی آیا ایشان دست از مقاومت برداشت؟ بنابراین بجاست در روز عرفه مادحین و خطبا ضمن قرائت دعای عرفه به این نکات معرفتی دعا و حرکت امام حسین علیه‌السلام نیز اشاره کنند تا مجالس عرفه با شکوه‌تر از سال‌های قبل باشد.
صفات خاص خدا در دعای سیدالشهداء
اما همان‌طور که اشاره شد دعای عرفه امام حسین علیه‌السلام بهترین دعا در این روز است و بر قرائت آن به قدری تأکید شده که حتی گفته شده اگر انسان احساس می‌کند با روزه گرفتن در این روز دچار ضعف می‌شود و نمی‌تواند دعا را بخواند لذا بهتر است روزه نگیرد. به گفته کارشناسان مسائل دینی، دعای عرفه پر از مضامین عرفانی است و بر محور توحید انسان را به سمت پروردگار عالم سوق می‌دهد.
حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی در نوشتاری به صفاتی که امام حسین علیه‌السلام در عای عرفه برای خدا بیان می‌فرماید اشاره کرده و می‌گوید: این صفات فقط به خدا اختصاص دارد و احدی غیر از خدا صلاحیت توصیف شدن به این صفات را ندارد.
یکی از این صفات که امام حسین در عای عرفه می‌فرماید این است که «لیس لقضائه دافع» یعنی خدا کسی است که برای حکم و قضای او دفع کننده‌ای نیست.
احدی نیست که بتواند حکم آن ذات جامع صفات کمال را دفع نماید. مثلاً قضای موت و مرگ انسان را احدی نمی‌تواند دفع کند. صفت دیگری که به گفته آیت‌الله صافی برای غیر خدا نیست این است که امام حسین علیه‌السلام می‌فرماید: «ولالعطائه مانع» و برای عطای او مانعی نیست. هر کسی را بخواهد به هر عطایی سرافراز کند و هر نعمتی را به او عطا فرماید هیچ کس دیگر نمی‌تواند عطای او را منع نماید و کسی را از عطای او محروم سازد.
«ولا کصنعه صنع صانع» صفت دیگر خداوند است که امام حسین علیه‌السلام در دعای عرفه بیان می‌کند. این فراز یعنی اینکه مانند ساخته خدا هیچ ساخته دیگری نیست. زیرا صنعت صنعتگران کامل نیست و به تدریج و با توجه به نواقص تکمیل می‌شود چه بسا که خود صنعتگر هم به نقص خودش توجه نمی‌کند ولی صنایع الهی همه در حد خود کامل و بی‌عیب و نقص هستند.
بخشش وسیع و فراگیر و رفع تمامی حوائج ابنای بشر از دیگر صفاتی است که در دعای عرفه برای خداوند متعال بیان شده و هیچ کس دیگری غیر از خدا دارای این صفات نیست.
جلوه‌ای دیگر از زیبائیهای دعای امام حسین
از سوی دیگر یکی از پژوهشگران اخیراً با استخراج برخی مضامین دعای عرفه به معادل‌یابی و مطابقت آنها با علم روز پزشکی پرداخته و بدین نحو یکی دیگر از جلوه‌های زیبای دعای عرفه را برای همگان آشکار ساخته است.
به طور مثال در این دعا آمده: «علائق مجاری نور بصری» که به معنای رشته‌های مجاری نور چشمم» است. طبق گفته رضا خانی‌پور این فراز از دعای عرفه بر موضوع چشم پزشکی تصریح دارد.
«اساریر صفحه جبینی» که به معنای «خطوط نقش پیشانی‌ام» است به رشته پزشکی پوست اشاره دارد.
خلاصه طبق تحقیقات محتوایی فوق به بسیاری از تخصص‌های پزشکی اعم از قلب و عروق، دستگاه گوارش، خون، مغز و اعصاب، ارتوپدی، آناتومی و گوش و حلق و بینی در دعای عرفه اشاره صریح شده و جا دارد سایر پژوهشگران فعال در این حوزه به تحقیقات وسیع‌تری در این زمینه بپردازند و عالم بشریت را به بهره‌مندی بیشتر از علوم اهل بیت مشحون سازند.
سایر اعمال عرفه
در پایان این گزارش به برخی اعمال روز عرفه که در کتاب مفاتیح‌الجنان به تفصیل آمده اشاره می‌کنیم.
نخست اینکه برای شب عرفه دعای خاصی نقل شده که مؤمنین می‌توانند برای قرائتش به کتاب محدث قمی مراجعه کنند اما اولین کار در روز عرفه غسل مستحبی است که مؤمنین می‌توانند آن را انجام دهند. عمل بعدی زیارت امام حسین علیه‌السلام است که ثواب و احسان آن بیانگر اهمیت بی‌بدیل این زیارت است.
طبق گفته مرحوم محدث قمی ثواب زیارت امام حسین علیه‌السلام در روز عرفه برابر با هزار حج، هزار عمره و هزار جهاد و بلکه بالاتر است. همچنین کثرت احادیث در فضیلت زیارت حضرت سیدالشهداء در این روز متواتر است و اگر کسی توفیق یابد در عرفه در زیر قبه مقدسه امام حسین علیه‌السلام باشد ثوابش نه تنها کمتر از کسی که در صحرای عرفات است نیست بیشتر و زیادتر است. سومین عمل که در روز عرفه وارد است اینکه بعد از نماز عصر و پیش از آنکه مشغول خواندن دعاهای عرفه شویم دو رکعت نماز زیر آسمان می‌خوانیم و در این نماز به گناهان خود در نزد حق تعالی اعتراف و اقرار می‌کنیم تا ان‌شاءالله خداوند ضمن پذیرش این توبه ما را جزو بندگان مخلص‌اش بگرداند.
فراموش نکنیم که تأکید شده کسانی که گمان می‌کنند فرصت شبهای قدر ماه رمضان را از دست داده و توبه نکرده‌اند روز عرفه بهترین فرصت برای بازگشت به سوی خدای متعال است.