علم نافع و شاخص‌های آن(پرسش و پاسخ)
پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی علم نافع چیست و شاخص‌های نافع بودن علم کدام است؟
پاسخ:
لزوم طلب علم و نافع بودن آن
آیین مقدس اسلام ارزش و منزلت ویژه‌ای برای علم و آگاهی قائل است چنان‌که صدها حدیث در بیان اهمیت، جایگاه و اقسام علم و شرایط و مسائل علم‌آموزی و نیز مذمت جهل و نادانی در مجموعه سخنان ارزشمند پیامبر(ص) اهل بیت(ع) گرد آمده است. پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: «العلم حیاهًْ الاسلام و عمودالدین» علم مایه حیات اسلام و ستون دین است(نهج‌الفصاحه، پاینده، ص 556) و طلب علم بر هر زن و مردی واجب است اما همان‌گونه که علم و علم‌آموزی در تعالیم اسلام و آموزه‌های وحیانی سفارش و تاکید شده است، آفات و آسیب‌های آن هم اشاره شده است. یکی از مهم‌ترین آفات علم، نافع نبودن آن است. بنابراین شناخت علم غیرنافع و شاخص‌های آن و احتراز از نوع علم غیرنافع برای ما بسیار ضروری است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «اللهم انی اعوذ بک من علم لاینفع» خدایا! به تو پناه می‌برم از علمی، دانشی که سود نبخشد.(بحارالانوار، ج 2، ص 63)
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که «خیرالعلم ما نفع»: پیامبر(ص) فرمود: بهترین علم، علمی است که همراه با فایده باشد.(مجموعه ورام، ج 2، ص 32)
مفهوم علم نافع
مفهوم نافع در کتاب‌های لغت به معنی پرسود، پرفایده، موثر، نتیجه‌بخش و مفید آمده که یکی از اسما و صفات الهی است و معنی متضاد آن مضر بودن است. شهید مطهری(ره) در تعریف نافع بودن علم هر نوع فایده و اثر داشتن را کافی می‌داند. از نظر ایشان علم نافع علمی است که متضمن فایده و اثر بوده و آن فایده و اثر را اسلام به رسمیت بشناسد. اما برای فهم معنا و مفهوم فایده و اثر نیز می‌باید به این نکته توجه نمود که هر علمی که به منظوری از منظورهای فردی یا اجتماعی اسلام کمک کند و ندانستن آن سبب زمین خوردن آدمی گردد، آن علم را اسلام توصیه می‌کند. اما در مقابل هر علمی که نتایج سوء در بر داشته باشد، یا در منظورهای اسلامی تاثیری نداشته باشد و یا اساسا اسلام درباره آن علم نظر خاصی را ارائه نکرده باشد، از منظر تعالیم الهی مورد تایید نبوده و باید آن را رها کرد (ده گفتار، شهید مطهری، ص 172) علامه طباطبایی(ره) نیز علم نافع را علمی می‌داند که در انسان نور معرفت و ایمان به خدا و شناسایی اسماء و صفات الهی را ایجاد می‌کند (در محضر علامه طباطبایی، رخشاد، ص 317) بنابراین علم نافع علمی است که علاوه بر اینکه قلب و درون انسان را منور به ایمان الهی می‌کند برای جامعه و همنوعان انسان هم مفید و موثر واقع شود. اما اگر این علم قلب انسان را مومن به آیات الهی و منور به اسماء و صفات الهی نگرداند، حجاب اکبر است و برای انسان مضر خواهد بود. ولو اینکه علم توحید و معارف اسلامی باشد!
شاخص‌های علم نافع
1- اخلاص و نیت الهی
یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های علم نافع، اخلاص و نیت الهی در آموختن آن است. از این رو طالب علم در صورتی از فضایل و فواید علم خویش بهره‌مند می‌گردد که آن را فقط برای خداوند طلب کرده باشد.
2- همراهی با عمل
یکی دیگر از شاخص‌های علم نافع عمل توأمان با کسب علم است، و اگر علمی همراه با عمل نباشد، غیر نافع و حجاب اکبر است و صاحب آن را هرچه بیشتر علم فرا گیرد از خداوند دورتر می‌کند. امام علی(ع) می‌فرماید: علم عمل را فرا می‌خواند، اگر عمل آن را اجابت کرد (باقی می‌ماند) در غیر این‌صورت از نزد او کوچ می‌کند (نهج‌البلاغه- حکمت 366) همچنین آن حضرت می‌فرماید: «ثمره العلم، العمل للحیاهًْ» ثمره و محصول علم می‌باید تبدیل به عملی برای حیات و زندگانی مادی و معنوی انسان گردد (غررالحکم و دررالکلم، تمیمی آمدی، ص 45)
3-عقلانی بودن
یکی دیگر از شاخص‌های نافع بودن علم، عقلانی بودن و تطابق آن با معیارهای عقلایی و سیره عقلا است. به همین دلیل اساساً در تفکر اسلامی، امور خیر با علم و عقلانیت درک می‌شوند. پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: همانا تمام خوبی‌‌ها با خرد درک می‌شود و آن کس که عقل ندارد، در واقع دین ندارد (بحارالانوار، ج 4، ص 160) ما همواره دو نوع جهل و نادانی داریم: یکی جهلی که در برابر علم است و دیگری جهلی که در برابر عقل است.
4- قلبی بودن
علم نافع ماهیتش از جنس نور است که از طریق کثرت تعلیم و تعلم به دست نمی‌آید و اکتسابی نیست، بلکه افاضی است و از فیوضات الهی به شمار می‌آید. قال الصادق(ع): «العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء» علم همان نوری است که خداوند در دل هر کسی که بخواهد قرار می‌دهد. (بحارالانوار، ج 65،ص 236)