کمبود آب و چالش‌های پیش‌رو (بخش پایانی)
حل مشکل کمبود آب با صرفه‌جویی شهروندان
امیرحسین بسطامی
در برخی از مخازن آب شهر تهران كه ارتفاع آب بايد در حد چهار متر باشد، به حدود 70سانتی‌متر رسيده است. همچنين در حال حاضر ذخيره آب شرب در مخازن تهران حدود 607 هزار مترمكعب و ميزان مصارف هم نزديك به 40 هزار ليتر در ثانيه بوده، اما ميزان آب توليدی در هر ثانيه نزديك به 30 هزار ليتر است.
باید این واقعیت را پذیرفت که ایران به دلیل واقع‌شدن در منطقه کم‌بارش و کم آب جغرافیایی و دارابودن آب‌وهوای گرم و خشک با معضل کم‌آبی مواجه است و خواه‌ناخواه مردم در قدم اول باید صرفه‌جویی را در اولویت سبک زندگی خود قرار دهند و دولت نیز با مدیریت و برنامه‌ریزی راهکاری برای این مشکل پیدا کند. بحث صرفه‌جویی دارای چنان اهمیتی است که علاوه‌بر تأکید این موضوع در آموزه‌های دینی در فرهنگ‌های اجتماعی و بین‌المللی نیز بر آن تأکید شده است. حتی در صورت دسترسی مداوم به آب نیز نباید در مصرف اسراف کرد و این مسئله‌ای مهم و پذیرفته شده در سراسر جهان است و دیگر کشورها نیز دسترسی مردم به منابع محدودیت‌هایی ایجاد کرده‌اند و در صورت زیاده‌روی جریمه‌هایی نیز در نظر گرفته شده است.
چالش خرید آب شرب در مناطق کم‌آب
با توجه به استانداردهای بهداشتی مصرف آب رو به افزایش است. ایران نیز در قسمت خشک زمین واقع شده است که نزدیک به 70 درصد آن در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده است. در حال حاضر ایران یکی از مناطقی است که دچار بحران کم‌آبی است. پیش‌بینی می‌شود که کل سرانه آب تجدیدپذیر سالانه کشور تا سال 2021 به حدود 800 مترمکعب برسد که این مقدار در سطح جهانی برابر با 1000 مترمکعب است. برخی محققان پیشنهاد می‌دهند که به نمک‌زدایی آب دریا پرداخته شود به‌این‌علت که ایران به آب‌های دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان دسترسی دارد.
نبی‌الله حبیبی کارگر و ساکن نخل تقی (عسلویه) در مورد کمبود آب می‌گوید: «در این منطقه یک روز آب هست اما دو روز نیست! به همین خاطر یک منبع آب تهیه کرده‌ایم تا در موقع نیاز از آن استفاده کنیم.»
وی در مورد آب آشامیدنی هم می‌گوید: «دبه 8 لیتری به قیمت 20000 تومان می‌خریم.»
حسام عبداللهی ساکن پارسیان (استان هرمزگان) به ما می‌گوید: «آب لوله‌کشی موجود است، اما قابل شرب نیست و برای شست‌وشو و مصارف خانگی است. برای شرب از دستگاه تصفیه‌کن استفاده می‌شود و یا به‌صورت مخزن خریداری می‌شود. این دستگاه به‌ازای هر 20 لیتر آب تصفیه، 40 لیتر هدررفت آب داریم! کارکرد دستگاه بستگی به جغرافیای اقلیم هم دارد. به‌عنوان نمونه در بعضی جاها فیلتر 1 هفته کار می‌کند و در بعضی جاها یک ماه که همه آنها بستگی به کیفیت آب دارد.»
ضرورت رسوب‌زدایی سدها
عبدالحسین مجدی زاده معاون بهره‌برداری شركت تأمین و تصفيه آب تهران با بيان اينكه هم اكنون در هر ثانيه 10 هزار ليتر بيش از آبی كه توليد می‌شود، به مصرف می‌رسد و با اشاره به اينكه اين ميزان برداشت و كاهش ورودی به سدها باعث شده كه ذخاير سطح شهر تهران به كمترين حالت خود برسد، درخصوص تغيير شرايط مصرف آب نسبت به تابستان می‌گوید: «مهر امسال بسيار گرم بود و در يک روز شش درجه دمای بيشتری را نسبت به‌روز مشابه پارسال تجربه كرديم كه ميزان مصرف را بالا می‌برد. البته ميزان مصرف فعلی تقریباً مشابه ميزان مصارف در فصل گرم پارسال است، درحالی‌که انتظار می‌رود در آبان ميزان مصارف خيلی كمتر باشد.»
حامد یزدی مهر مدیرکل مدیریت بحران استان تهران نیز با اشاره به کاهش حجم آب در سدها بر ضرورت رسوب‌زدایی پنج سد تأمین‌کننده آب در استان تأکید دارد.
وی درباره توجه بیشتر به مصرف آب توسط مردم و شهروندان می‌گوید: «باتوجه‌به اینکه حجم زیادی از سدهای تأمین‌کننده آب در استان تهران کاهش و گل‌ولای و رسوبات گرفته است، موضوع صرفه‌جویی در مصرف آب و ضرورت رسوب‌زدایی سدهای موجود بیش‌ازپیش اهمیت پیدا کرده است.»
داود نجفیان مدیرعامل آب منطقه‌ای البرز نیز با بیان اینکه در شرایط خشکسالی و کمبود جدی آب قرار داریم، می‌گوید: «با این شرایط انتظار داریم مردم با مدیریت مصرف و صرفه‌جویی به حفظ منابع آبی موجود کمک کنند. اگر هر یک از مشترکان حتی 10 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کنند، بخش عمده‌ای از دغدغه تأمین آب در ماه‌های باقی‌مانده از سال حل می‌شود.»
این مسئول با اشاره به اینکه سرانه مصرف آب در ایران با استاندارد جهانی فاصله زیادی دارد، تأکید دارد: «به طو ر میانگین هر ایرانی روزانه بین 230 تا 240 لیتر آب مصرف می‌کند، این در حالی است که متوسط مصرف جهانی حدود 140 لیتر در روز است.»
مدیرعامل آب منطقه‌ای البرز با اشاره به وضعیت مصرف آب در البرز می‌افزاید: «این سرانه در شهرهای مختلف استان متفاوت است، به‌طوری‌که ممکن است در شهری سرانه 300 لیتر و در شهری دیگر 200 لیتر باشد.»
وی خاطرنشان می‌کند: «میزان مصرف مشترکان در شهرهای استان به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ مثلاً در شهرهایی که باغ ویلای بیشتری وجود دارد یا در مناطق روستایی که احشام دارند، میزان مصرف بیشتر است.»
نجفیان در پایان صحبت‌هایش می‌گوید: «باتوجه‌به اینکه منابع آبی محدود است، وزارت نیرو به‌تنهایی از عهده مدیریت این منابع بر نمی‌آید و در این مسیر همکاری مردم ضروری به نظر می‌رسد.»
مصرف آب شرب تهران معادل بخش کشاورزی
محمدرضا بختياری مديرعامل آبفای استان تهران ادامه می‌دهد: «افزايش مخازن آب می‌تواند در تأمین آب تهران کمک‌کننده باشد كه در همين رابطه طی سه تا چهار ماه آينده 230 هزار مترمكعب به حجم مخازن شهر تهران اضافه خواهد شد.»
وی می‌افزاید: «در تهران 350 آزمايشگاه وجود دارد كه به‌صورت برخط كيفيت آب را رصد می‌كنند و آب شرب تهران قطعاً جزو بهترين آب‌های شرب منطقه و گاهی دنياست، اما تهران بعد از سيستان و بلوچستان فقيرترين استان كشور از نظر منابع آبی است.»
وی ادامه می‌دهد: «متوسط سرانه مصرف آب برای هر شهروند در دنيا 6 هزار مترمكعب است، اما اين رقم در ايران 1600 مترمكعب و در استان تهران 350 مترمكعب بوده؛ يعنی تهرانی‌ها حدود يك چهارم متوسط سرانه مصرف كشور را بايد داشته باشند. علت آن هم اين است كه در تهران جمعيت بسيار فراوانی در يك گستره بسيار كوچك مستقر شده‌اند و در يك درصد از مساحت ايران، حدود 18درصد از جمعيت كشور جمع شده‌اند.»
مديرعامل آبفای استان تهران با بيان اين كه در استان‌های ديگر نهایتاً 10درصد آب برای شرب استفاده می‌شود و عمده آب به مصرف كشاورزی می‌رسد، می‌گوید: «در تهران 40 تا 50 درصد آب برای شرب استفاده می‌شود. يعنی معادل بخش كشاورزی مصرف شرب داريم كه علت آن، جمعيت زياد تهران است.»
وی تأکید دارد: «برای تأمین آب اين درصد از جمعيت كشور در تهران هرقدر كه می‌توانستیم آب منتقل کرده‌ایم؛ به طور مثال سدهای طالقان و كرج با همين هدف ايجاد شده‌اند و هر آبی موجود بوده را به تهران آورده‌ایم. با اجرای پروژه انتقال آب از دشت لار به تهران توسط شركت آب منطقه‌ای هم منابع جديدی به تهران منتقل می‌شود، اما واقعيت اين است كه در اطراف استان تهران، ديگر آبی وجود ندارد كه بخواهيم منتقل كنيم و معنای آن اين است كه بايد در سیاست‌های توزيع جمعيتی البرز جنوبی يعنی قزوين، البرز و تهران بازنگری شود.»
بختياری در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «پروژه لار به تهران در حدود 30 ماه آينده به اتمام می‌رسد؛ پروژه رينگ تهران هم 65 درصد پيشرفت دارد كه با اجرای آنها، كمی از مشكلات آب تهران كاسته خواهد شد.»
وی با اظهار اينكه كل مخازنی كه در 70 سال تأسیس سازمان آب تهران ايجاد شده 2 ميليون و 700 هزار مترمكعب حجم دارند، در مورد تاب‌آوری شبكه آب توضيح می‌دهد: «تصفیه‌خانه‌های تهران می‌توانند كدورت آب تا هزار NTU را پوشش دهند و بيش از آن، قادر به تصفيه آب نيستند و اگر آب با كدورت بالاتر را وارد كنيم، تصفیه‌خانه دچار مشكل می‌شود.»
مديرعامل آبفای استان تهران می‌افزاید: «در ايامی كه تهران درگير سيل شده بود، مابين سيل فيروزكوه و سيل امامزاده داود، كدورت رودخانه‌های تهران بالا رفت؛ به‌طوری‌که کدورت رودخانه كرج به حدود 120 هزار و رودخانه جاجرود به حدود 50 هزار NTU رسيد كه منجر به قطعی 50 درصد از ورودی‌های تهران شد.»
وی می‌گوید: «حدود 16 ساعت زمان برد تا كدورت كاهش يابد و بتوانيم آب را وارد تصفیه‌خانه‌ها كنيم. البته به علت وجود مخازن و پروژه رينگ تهران، توانستيم مانور دهیم و قطعی آب رخ نداد.»
حرف آخر
برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در سال‌های گذشته باعث افت کمی و کیفی شدید در این منابع شده و کشاورزی پایدار را در معرض خطر و تهدید جدی قرار داده است، لذا باتوجه‌به رشد جمعیت و نیاز روزافزون، باید مدیریت صحیح در برداشت از منابع آب، تغذیه آب‌های زیرزمینی، مهار آب‌های سطحی و بهبود مدیریت بر مصرف آب و افزایش بهره‌وری را به‌طورجدی در برنامه‌های توسعه‌ای كشور قرارداد و در این راستا، بهینه‌‌سازی مصرف آب می‌تواند گامی کوچک، ولی شروعی جدی برای این مهم باشد. بهینه‌‌سازی مصرف آب برای تمامی مصرف‌کننده‌های عمده، از مهم‌ترین برنامه‌ریزی‌ها خواهد بود و امروزه اکثر برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران بخش آب در کشور بر این باورند که باتوجه‌به محدودیت منابع آب، نمی‌توان با بالابردن میزان استحصال آب، به برنامه‌های توسعه آینده امیدوار بود، بلکه توسعه پایدار در آینده مرهون مدیریت صحیح در استحصال، نگهداری، انتقال، مصرف و افزایش بهره‌وری بوده که تمامی این موارد، نقش مهمی را در بهینه‌‌سازی مصرف آب ایفا می‌کند.
آموزش صحیح الگوی مصرف به‌ویژه آموزش به بهره‌برداران و زنان که نقش مستقیمی در مصرف آب دارند در راستای مدیریت بهینه مصرف آب مدنظر قرار گیرد.
همچنین امروزه فرهنگ‌‌سازی در جامعه کشاورزی در جهت ارتقای مصرف آب امری ضروری است، چرا که برداشت آب اضافه از زیرزمین باعث افت سطح ایستایی و در نتیجه خشک‌شدن قنات‌ها می‌شود؛ بنابراین باتوجه‌به وضعیت موجود، دستگاه‌های حاکمیتی مثل جهاد کشاورزی و وزارت نیرو می‌توانند با کمک سازمان نظام‌مهندسی کشاورزی به‌عنوان یک تشکل بزرگ تخصصی و کارآمد در بخش کشاورزی و با داشتن نیروهای جوان و تحصیل‌کرده متخصص در رشته مهندسی آب و آبیاری در سطوح مختلف دانشگاهی به‌عنوان ناظر فنی نقش مؤثری در مدیریت بهینه مصرف آب در بخش کشاورزی را ایفا کنند.
در حال حاضر توسعه کشاورزی كشور همراه با مصرف زیاد آب است و این در حالی است كه ایران به دلیل کاهش نزولات آسمانی و خشکسالی‌های اخیر کشوری کم آب به شمار می‌آید، در این راستا باید به مقدار تولید به‌ازای هر مترمکعب آب مصرفی، بهای بیشتری داده شود. یکی از مهم‌ترین راه‌های افزایش راندمان آبیاری، استفاده از آبیاری بارانی و قطره‌ای است كه از جمله مزایای این نوع آبیاری می‌توان به‌صرفه‌جویی در مصرف آب، کاهش نیروی کارگری، امکان آبیاری در اراضی شیب‌دار، آبیاری در انواع خاک‌ها و جلوگیری از فرسایش خاک اشاره کرد. فاضلاب‌های تصفیه شده یا آب‌های بازیافتی عملاً منابع آبی هستند که به‌راحتی و بدون صرف هزینه‌های زیاد در دسترس جوامع قرار دارد.
همچنین ازآنجاکه تولید فاضلاب کمتر تحت‌تأثیر خشکسالی است، بنابراین می‌توان پساب حاصل از فاضلاب تصفیه شده را به‌عنوان یک منبع آب پایدار حتی در مواقع خشکسالی به‌حساب آورد. در کشورهای خاورمیانه که اکثر آنها در ناحیه خشک و نیمه‌خشک قرار دارند و از قدیم با معضل کم‌آبی آشنا بوده‌اند، استفاده مجدد از فاضلاب تصفیه شده در کشاورزی هر روز اهمیت بیشتری می‌یابد، زیرا در اغلب این کشورها، بخش کشاورزی مهم‌ترین مصرف‌کننده آب است.
خوشبختانه در سال‌های اخیر استفاده از آب بازیافتی پساب‌ها نیز در ایران بیشتر از گذشته موردتوجه قرار گرفته كه امیدواریم با توجه جدی به این امر مشكل آب مزارع كشاورزی اطراف شهرها تا حدودی مرتفع گردد.
فرصت‌های بهره‌برداری از پساب‌ها به‌عنوان یک منبع، بسیار زیاد است و پساب‌های تصفیه شده، منبع مقرون‌به‌صرفه و پایدار آب و انرژی، مواد مغذی و سایر مواد بازیافتنی است. هزینه‌های مدیریت پساب‌ها تا حد زیادی به‌واسطه منافع آن در زمینه سلامت انسان‌ها، توسعه اقتصادی و پایداری محیط‌زیست و نیز ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و فراهم شدن مشاغل سبز بیشترمی‌شود.