کمبـود آب و چالش‌های پـیــش‌رو (بخش نخست)
مصرف بهینه آب با انصاف شهروندان و تدبیر مدیران
امیرحسین بسطامی
مهدی پیر‌هادی رئیس‌کمیسیون سلامت محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران نسبت به بحران کم‌آبی و ضرورت مصرف بهینه آب در تهران، هشدار داده و می‌گوید: «بر اساس گزارش مدیرعامل سازمان آب و فاضلاب تهران، اگر باران نیاید و ورودی سدها کاهش داشته باشد و از آب‌های زیرزمینی استفاده نشود، ۱۰۰ روز بیشتر تهران آب ندارد و این هشداری برای شهر تهران است.»
حدود ۷۰ درصد از سطح زمین را آب تشکیل می‌دهد که سه درصد آن آب شیرین بوده که برای مصرف انسان‌ها مناسب است. حدود دو سوم از این میزان نیز در یخچال‌های طبیعی یخ‌زده قرار گرفته است و برای استفاده انسان‌ها در دسترس نیست. متأسفانه میلیون‌ها نفر در سرتاسر جهان به آب دسترسی نداشته و یا اگر امکان دسترسی به منابع آب برای آنها وجود داشته باشد، نمی‌توانند از آن استفاده کنند. یکی از دیگر حقایقی که در مورد این منبع جهانی وجود دارد این است که آب آشامیدنی سالم و تمیز، کمیاب است و میلیون‌ها نفر در سراسر جهان تمام روز خود را برای جست‌وجوی آن صرف می‌کنند. بااین‌حال افرادی که به آب آشامیدنی تمیز دسترسی دارند عاقلانه از آن استفاده نمی‌کنند.
بر این اساس، ۱۷ کشور دنیا که بخش عمده‌ای از آنها در منطقه خاورمیانه و آفریقا قرار دارند، در شرایط تنش آبی بسیار بالا هستند. تنش آبی، نسبت کل آب برداشت شده به منابع آبی تجدیدپذیر را محاسبه می‌کند. برداشت آب به مصارف خانگی، صنعتی، آبیاری، دامداری و سایر استفاده‌های غیرمصرفی تخصیص پیدا می‌کند.
منابع آب تجدیدپذیر شامل منابع آبی سطحی و زیرزمینی هستند. ایران، پنجمین کشور دارای نسبت تنش آبی بسیار بالاست، اما دلیل بروز بحران آب در ایران چیست؟
خشکسالی و بحران آب
بحران آب یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که در سال‌های اخیر تمام جوانب زندگی و صنعت را تحت‌تأثیر قرار داده است.
دلایل زیادی برای رخ‌دادن این بحران وجود دارد که برخی به شرایط آب و هوایی و اقلیمی مرتبط بوده و برخی به دلیل سوءمدیریت در این حوزه است.
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی به‌عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه‌خشک شناخته شده و این مسئله مخصوصاً در بخش‌های شرقی و مرکزی بیشتر دیده می‌شود. در حالت کلی ایران از جمله کشورهایی است که بارندگی کمی در طول سال داشته و به همین دلیل اغلب مناطق آن بیابانی و کویری بوده و با کمبود منابع آبی مواجه است. علاوه بر این، در دو دهه اخیر با مشکل خشکسالی مواجه هستیم و به‌شدت بر میزان بارندگی‌ها در طول سال تأثیر منفی ایجاد کرده است. به‌طوری‌که متوسط بارندگی 154 میلیمتری در سال به 150 میلیمتر کاهش‌یافته است.
عدم رعایت استانداردها در کشاورزی و بخش‌های صنعتی و حتی زندگی شهری همگی باعث شده‌اند تا مصرف آب در ایران بی‌رویه و غیرقابل‌مقایسه با سایر کشورها باشد. استفاده از روش‌های آبیاری غرقابی، آبیاری فضای سبز شهری و شست‌وشوی معابر و غیره با آب آشامیدنی از بزرگ‌ترین مشکلات در ایران هستند که همه‌ساله بحران آب را جدی‌تر می‌کنند.
علاوه بر این، در کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولیدی و معادن نیز آب زیادی مصرف و آلوده شده و در نهایت به‌عنوان آب غیرقابل‌استفاده از چرخه خارج خواهند شد.
جدا‌سازی آب شرب و غیر قابل شرب
یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که در ایران وجود دارد این است که آب مورداستفاده برای آبیاری فضای سبز و شست‌وشو و حمام و سرویس بهداشتی قابل شرب هستند. اغلب کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته آب شرب و غیر قابل شرب را در زندگی شهری از هم جدا کرده و قطعاً مدیریت منابع آبی با این شیوه بهتر انجام می‌شود. همچنین لازم به ذکر است که برخی از شیرآلات دارای سیستم هواساز بوده و باعث می‌شود تا آب با فشار بیشتر همراه با هوا از آنها خارج شود. این تجهیزات تأثیر بسیار زیادی بر کاهش مصرف آب داشته و می‌تواند مصرف آب در محیط‌های مسکونی را بهتر مدیریت کند و شرایط را برای عبور از بحران آب در ایران فراهم کند.
ایوب درویشی اهل برازجان و ساکن شهر جم (استان بوشهر) می‌گوید: «در این‌جا کم‌آبی وجود دارد و بعضی اوقات آب نداریم. آب لوله‌کشی از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود و ما در خانه دستگاه تصفیه داریم.»
وی می‌افزاید: «تمام خانه‌ها در جنوب ایران یک منبع آب دارند و از آن استفاده می‌کنند؛ بنابراین هر وقت در حال اتلاف آب شرب بودید، هم‌وطنان خود در مناطقی را به یاد بیاورید که دچار چالش آب هستند.»
گفته‌های این هم‌وطن اگرچه ناراحت‌کننده است؛ اما باید بپذیریم که اگر درست مصرف نکنیم، خودمان بی‌آب می‌شویم.
در روی دیگر سکه خلاصه کردن معضل کمبود آب در مصرف بی‌رویه خانوارها عملی اشتباه و سرپوشی بر سیاست‌های مدیریتی نادرست این بخش است. درست است که ایران رتبه پنجم جهان در مصرف سرانه آب شرب دنیا را دارد، درست است که هر ایرانی حدود 191 مترمکعب آب شرب در سال مصرف می‌کند و قبول داریم مصرف بخش خانگی آب ایران از کشورهای پرآبی نظیر اتریش و بلژیک بیشتر است، اما سؤال اساسی این است که چه میزان از کل آب کشور در بخش خانگی مصرف می‌شود؟ تنها ۶ درصد. اگرچه نباید این سهم پایین باعث شود که مصرف نادرست این بخش نادیده گرفته شود، چرا که در دین ما «اسراف گناه بزرگی است» و نباید فراموش شود هزینه‌های بالایی برای تصفیه آن پرداخته می‌شود، اما پرواضح است که برای انجام عمل مؤثر باید به سمت بخشی حرکت کنیم که سهمی در حدود 90 درصد در مصرف آب دارد.
وضعیت بد مصرف در بخش کشاورزی
در ایران به طور میانگین سرانه مصرف کل در حدود ۲۳۳ لیتر به‌ازای هر نفر در شبانه‌روز شامل مصارف خانگی، تجاری، صنعتی است و در حالی سرانه مصرف خانگی به حدود ۱۹۱ لیتر به‌ازای هر نفر در شبانه‌روز رسیده که الگوی آب مصرف خانگی طبق نظر شرکت آب و فاضلاب کشور حدوداً ۱۵۰ لیتر بوده و نشان‌دهنده افزایش ۴۱ لیتری است.
از ۹۳ میلیارد مترمکعب آب مصرفی کشور، ۸۶ میلیارد مترمکعب آن در بخش کشاورزی و ۷ میلیارد مترمکعب در بخش صنعت و شرب مصرف می‌شود، این میزان مصرف آب در بخش کشاورزی نیازمند انجام اقدامات لازم برای جلوگیری از هدر رفت و صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی است.
حمید عامری یک مهندس کشاورزی برایمان توضیح می‌دهد: «بیشترین مصرف آب را در بخش‌های کشاورزی شاهد هستیم و سالانه مقدار زیادی از آب سفره‌های زیرزمینی و چاه و قنات‌ها توسط مزارع کشاورزی استفاده می‌شود. علاوه‌بر این، در این صنعت از کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌های شیمیایی به‌وفور استفاده شده و به همین دلیل منجر به آلوده‌شدن آب‌ها می‌شوند. استفاده از روش‌های آبیاری نوین از جمله آبیاری قطره‌ای و انتخاب محصولات مناسب با هر اقلیم برای کشت از جمله راهکارهای مدیریت آب در این حوزه است.»
وی برای رهایی از این وضعیت، دو راهکار را ارائه می‌دهد: «مورد اول بهبود و ارتقای شیوه‌های آبیاری است. شیوه‌های کنونی در اغلب موارد، سنتی هستند و روش‌های مدرن آبیاری را نادیده می‌گیرند. بااین‌حال اکثر کشاورزان به دلیل عدم تمایل به تغییر رویه گذشته و پرهزینه بودن اقدام به تغییر روش خود نمی‌کنند. سیاست‌های تشویقی دولت سیاست‌های تشویقی دولت نظیر وام‌های بلندمدت با سود پایین در این زمینه می‌تواند راهگشا باشد.»
این مهندس کشاورزی ادامه می‌دهد: «مورد دوم فقدان کانال‌های مناسب انتقال آب است. در مسیر انتقال آب از منبع آن تا زمین کشاورزی قسمت زیادی از آن تبخیر می‌شود و بخش قابل‌توجهی جذب زمین می‌شود. استفاده از کانال‌های پوشش‌دار و سیمانی می‌تواند تا حد زیادی این مشکل را برطرف کند. مهم نیست که روستایی هستیم یا شهری، مهم نیست سیاست‌گذار این بخش هستیم یا نه؟ سعی کنیم یک‌قدم در مصرف بهینه‌تر آب بکوشیم. مطمئن باشید این «خوب مصرف‌کردن‌ها» قسمت عمده‌ای از مشکلات آبی کشور را برطرف می‌کند. به‌عنوان‌مثال در استان گلستان منطقه‌ای به‌نام خان ببین وجود دارد که هرساله زیر کشت هندوانه می‌رود. هندوانه برای کشت آب بسیار زیادی مصرف می‌کند و همگی از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود. هزینه هر کیلو فروش آن حدود 5000 تومان است که اصلاً توجیه اقتصادی ندارد و فقط این کار باعث کاهش منابع آب زیرزمینی می‌شود.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «مشکل دیگر در برداشت زیاد آب‌های زیرزمینی فرونشست زمین است. متأسفانه در کشورمان این پدیده مشاهده شده و نمونه بارز آن در استان همدان دیده می‌شود. در جاهای دیگر هم شاهد وجود فرو چاله هستیم، حتی در دشت‌های اطراف تهران مثل ورامین شاهد فرونشست زمین هستیم.»
مدیریت بحران آب
برخی راهکارهایی که می‌تواند به مدیریت آب بینجامد عبارت‌اند از:
استاندارد‌سازی کشاورزی و آبیاری
مدیریت بحران آب در ایران با بازیافت فاضلاب
مدیریت منابع آبی با تصفیه آب
آب شیرین کن صنعتی
اصلاح تاسیسات آبرسانی
جدا‌سازی آب شرب و غیر قابل شرب یکی از بهترین راهکارهای مدیریت بحران آب در ایران و سایر کشورها، بازیافت فاضلاب و بازگردانی آب های خاکستری است. استفاده از تجهیزات تصفیه فاضلاب در کارخانه‌ها، کشتارگاه‌ها، واحدهای درمانی و آب‌های خاکستری تولید شده در مناطق مسکونی یکی از بهترین راهکارها برای استفاده مجدد از این آب‌ها در کشاورزی و واحدهای صنعتی است. جالب است بدانید که عمان که از جمله کشورهای درگیر با کمبود منابع آبی قابل شرب می‌باشد، موفق به بازیافت 100 درصدی فاضلاب و بازگردانی 78 درصد آنها برای مصرف در بخش‌های کشاورزی و صنعتی شده است.
مناطق شرقی و مرکزی و همچنین جنوب ایران به‌شدت با بحران آب مواجه هستند و به همین دلیل از چاه‌ها و برکه‌هایی با آب‌های غیراستاندارد استفاده می‌کنند. به‌منظور عبور از این شرایط و حفظ سلامتی و جان انسان، بهتر است با استفاده از تجهیزات تصفیه آب، آلودگی‌ها و میکروب و میکروارگانیسم‌های موجود در آنها از بین بروند. انجام این فعالیت‌ها نیاز به مدیریت بزرگی داشته و با صرف هزینه و اختصاص بودجه بدون شک می‌توان شرایط را برای زندگی بهتر در کنار مدیریت منابع آبی فراهم کرد.
علاوه بر کمبود منابع آبی و کاهش بیش از اندازه بارندگی، مشکل شور بودن آب دریاهایی که شمال و جنوب ایران را احاطه کرده‌اند نیز بر این مسئله تاثیر منفی ایجاد کرده‌اند. در مناطق کویری و مرکزی و شرقی ایران نیز اغلب منابع آبی به دلیل سطح بالای املاح در آنها شور و غیر قابل شرب هستند. یکی از راهکارهای ارائه شده در این زمینه، استفاده از تجهیزات آب‌شیرین‌کن صنعتی می باشد که می‌تواند آب‌های شور را قابل شرب کند. روش‌های زیادی برای شیرین سازی و تصفیه آب شور دریا وجود دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به روش‌های غشایی، حرارتی و ترکیبی اشاره نمود. این آب‌ها می‌تواند به منبع مناسبی برای آبیاری مزارع و باغات و همچنین واحدهای صنعتی و کارخانه‌ها تبدیل شوند.
استفاده از تأسیسات غیراستاندارد برای شبکه‌های آبرسانی بین شهرها و حتی در مناطق مسکونی باعث شده است تا نشتی آب به‌وفور مشاهده شود. به‌عنوان‌مثال در اغلب منازل مسکونی شیرآلات آشپزخانه و سرویس بهداشتی چکه می‌کند. مقدار آب هدررفته در این شرایط شاید به‌ظاهر زیاد نباشد، اما واقعیت این است که حجم بسیار زیادی از آب‌های قابل شرب به همین دلیل هدر می‌روند. نظارت و بررسی وضعیت تأسیسات در شبکه‌های آبرسانی از دیگر راهکارهای مدیریت آب در شرایطی است که ایران به‌شدت با بحران آب مواجه است.