چگونگی تنظیم محیط خانوادگی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
فرزندانی که در نظام تعلیم و تربیت خانوادگی قرار می‌گیرند از چه خصوصیات جسمی و روحی و روانی برخوردارند و محیط خانوادگی آنها چگونه باید باشد؟
پاسخ:
فرزندانی که موضوع تربیت در نظام تعلیم و تربیت خانوادگی توسط والدین قرار می‌گیرند مجموعه‌ای از خصوصیات جسمی و روحی و وجودی را دارا هستند که شناخت آنها لازمه تعلیم و تربیت آنان است و پدر و مادرانی که این خصوصیات را بهتر بشناسند و محیط خانوادگی متناسب با این ویژگی‌ها را به وجود آورند، به طور طبیعی در فرایند تربیت فرزندان خود موفق‌تر خواهند بود. اهم این خصوصیات عبارتند از:
1- برخورداری از فطرت الهی
اولین محیطی که انسان در آن نقش ایفا می‌کند، محیط خانوادگی است. و این نقش تربیتی محیط خانوادگی نقش سرنوشت‌سازی است. نکته اول این است که فرزند انسان مفطور به فطرت‌هایی است که آمیخته با وجود او هستند. این فطرت‌ها عمدتاً مربوط به گرایش‌های الهی و انسانی بوده و در بعد مسایل معنوی و عقل عملی مطرح می‌شوند. فرزند انسان در بعد معنوی، هم خداجو و هم خداخواه و هم خداآگاه است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «کل مولود یولد علی الفطره» هر فرزندی براساس فطرت (خداآگاهی) به دنیا می‌آید (بحارالانوار، ج 26، ص 277) در روایتی دیگر می‌فرماید که الفطره هی التوحید» بنابراین یگانه‌پرستی با وجود فرزندان آمیخته است، پس لازم نیست خداشناسی را به او تحمیل کنی، فقط او را کمک کن و بستر رشد و شکوفایی استعدادش را فراهم کن تا گرایش فطری خداشناسی او به فعلیت و ظهور برسد.
2- آگاهی به احکام مستقلات عقلیه
فرزند انسان علاوه بر توحید که مربوط به عقل نظری او است، بسیاری از دستورات عقل عملی را نیز درک می‌کند. او در همان اوان کودکی می‌فهمد که ظلم، قبیح و عدل، حسن است. او فطرتاً می‌داند که فحش، دروغ و خیانت دور از انسانیت است. اینها نیز جزء فطریات او بوده و مربوط به عقل عملی او است. بنابراین بسیاری از دستورات عقل نظری و عملی در فطرت انسان به ودیعت گذاشته شده است.
3- لزوم بسترسازی والدین در قبال فطریات فرزندان
وظیفه والدین در امر تربیت، تنها این است که زمینه شکوفا شدن این فطریات را مهیا سازند. فرزند خودش در بعد الهی و انسانی سرمایه دارد. لذا نیازی به سرمایه‌گذاری والدین ندارد. تنها کاری که والدین باید انجام بدهند آن است که با پندار، گفتار و رفتار خود، بسترساز رشد و شکوفایی فطریات فرزند خود شوند و حجابی بر روی این فطریات با افکار و اعمال غلط و انحرافی ایجاد نکنند!
4- اثرپذیری روح فرزندان
صفحه وجودی کودک در بدو تولد، از نظر ملکات، نسبت به اعمال صفحه پاکی است که هیچ مطلبی روی آن نوشته نشده است.
فرزند در محیط خانواده برای اولین بار، چهره‌ها، اعمال و گفتار انسان‌های دیگر را می‌بیند و آرام آرام روی صفحه پاک و سفید او اثر می‌گذارد. امام علی(ع) می‌فرماید: قلب بچه مانند یک زمین خالی است که هر چه در آن ریخته شود، قبول می‌کند. (نهج‌البلاغه- نامه 31) بین ملکه و حال تفاوت وجود دارد. در نتیجه تکرار یک سنخ اعمال چه از طرف خود و چه از طرف دیگران، در روح انسان به صورت ملکه ایجاد می‌شود.
5- سرعت تأثیرپذیری فرزندان
نوع تربیت در محیط خانواده و در سنین کودکی با محیط‌ها و سنین دیگر از نظر سرعت تأثیرپذیری بسیار متفاوت است. یعنی ملکات نفسانی در محیط خانواده بسیار سریع‌تر در جان و روح و روان فرزندان نفوذ می‌کند. پاک و آماده پذیرش تربیت با تأثیرپذیری سریع فرق می‌کند. لذا در روایات به این نکته تأکید فراوان شده است. امام علی(ع) می‌فرماید: «من لم یتعلم فی‌الصغر، لم یتقدم فی‌الکبر» کسی که در کوچکی تحصیل علم نکند در بزرگسالی تقدم و پیشرفتی نخواهد داشت. (غررالحکم و دررالکلم، ص 649)
بنابراین محیط خانوادگی که توسط والدین به وجود می‌آید، اولین جایی است که ملکات نفسانی در وجود انسان ایجاد می‌شود، و در آموزه‌های وحیانی اسلام هم داریم که انبیاء رسالت و مأموریت خود را ابتدا از خانواده خود شروع می‌کردند.