نگاهی به راهبردهای سیاست‌خارجی در برنامه هفتم
سیاست‌خارجی اقتصادمحور
محسن پاک‌آئین
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظّم انقلاب اسلامی، در تاریخ ۲۰ شهریور ۱۴۰۱ در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، سیاست‌های کلی برنامه هفتم را به سران سه قوه، رئیس‌مجمع تشخیص مصلحت و رئیس‌ستاد کل نیروهای مسلح ابلاغ کردند. «تقویت رویکرد اقتصادمحور در سیاست خارجی و روابط منطقه‌ای و جهانی و تقویت پیوندهای اقتصادی با اولویت همسایگان» در بند ۲۲ عنوان شده است.
«رویکرد اقتصادمحور در سیاست خارجی»، موضوع بدیعی است که به‌عنوان یک اصل راهبردی، در روابط خارجی کشور مطرح می‌شود. این راهبرد، در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، ارتباط مستقیمی با سیاست نظام مبنی بر خنثی‌‌سازی تحریم‌ها دارد و در دراز مدت، بر تلاش مستمر و دائمی برای ایجاد تحول اقتصادی و تبدیل کشور به قدرت اقتصادی منطقه ناظر است.
در اجرای این راهبرد، دستگاه‌های مرتبط با روابط خارجی به‌خصوص وزارت امورخارجه، باید نقش خود را در یافتن بازارهای مناسب برای کالاهای ایرانی و رونق تجارت ایفا کنند. این دستگاه‌ها باید در حوزه انرژی مانند نفت و گاز تأثیرگذار باشند و متحدین و دوستان بیشتری برای مبادلات و کنترل بازار انرژی بیابند و همچنین با کشورها جهت ایجاد دالان‌های مواصلاتی و دیگر حوزه‌های اقتصادی مانند گردشگری، کشاورزی و... همکاری مشترک داشته باشند. در این میان، اهمیت تقویت روابط با همسایگان در چارچوب سیاست همسایگی، اهمیت مضاعف پیدا کرده و خصوصاً در شرایط تحریم‌های ظالمانه، مناسبات اقتصادی با همسایگان دور و نزدیک از اهمیت بیشتری برخوردار است. در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی که در ۲۹ بهمن ۱۳۹۲ از طرف رهبر انقلاب ابلاغ شد نیز، بر توسعه پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با همسایگان تأکید شده است.
«گشودن چتر دیپلماسی بر همه جهان» و «تمرکزنکردن بر روابط با چند کشور محدود» که از رهنمودهای رهبر انقلاب در زمینه سیاست خارجی است، اهمیت روابط با کشورهای پیرامونی را مضاعف می‌سازد.
جمهوری اسلامی ایران دارای پانزده همسایه است که با مساحت نزدیک به سی میلیون کیلومتر مربع، بخش عمده‌ای از خشکی‌های کره زمین را تشکیل می‌دهند. تعداد ۵۵۰ تا ششصدمیلیون نفر در کشورهای همسایه ایران ساکن هستند که با احتساب ایران، به ۶۸۰میلیون نفر میرسند. حدود ۴۴۰میلیون نفر از این جمعیت، مسلمان هستند و با احتساب جمعیت ایران به ۵۲۰میلیون مسلمان میرسند. سیزده کشور از پانزده کشور همسایه ایران، مسلمان و عضو سازمان همکاری اسلامی بوده و اکثریت جمعیت سه کشور بحرین، عراق و آذربایجان، شیعه هستند. حدود ۷۵میلیون نفر از جمعیت همسایگان ما را شیعیان تشکیل می‌دهند که با احتساب جمعیت ایران به حدود ۱۵۰میلیون نفر میرسند. ایران با سیزده کشور منطقه دارای پیوندهای قومیتی است؛ یعنی اقوام ایرانی مانند: آذری، کرد، ترکمن، عرب، ازبک، قزاق، گرجی و ارمنی با ملیت‌های این کشورها همبستگی دارند. ایران با نُه کشور منطقه الفبای مشترک دارد و الفبای عربی و فارسی در این کشورها رایج است.
از نظر وسعت، بزرگ‌ترین کشور جهان یعنی روسیه و یکی از کوچک‌ترین کشورهای جهان یعنی بحرین، در همسایگی ایران قرار دارند. همسایگان ایران در چهار منطقه مهم جغرافیایی و ژئوپلیتیکی دنیا قرار دارند. یعنی: غرب آسیا، قفقاز، آسیای مرکزی و آسیای جنوب غربی. ایران در تنظیم سیاست‌های خود با هریک از همسایگان، نمی‌تواند تحولات سیاسی و امنیتی آنها را نادیده بگیرد.
به‌لحاظ اقتصادی، ایران و همسایگانش بیش از ۷۵درصد از منابع انرژی شناخته‌شده جهان را در اختیار دارند. حوزه خلیج‌فارس، حوزه سیبری و حوزه دریای خزر به ترتیب اولین، دومین و سومین حوزه‌های تأمین‌کننده انرژی هیدروکربنی جهان هستند که نشان‌دهنده اهمیت منطقه و همسایگان ایران است. از جذابیت‌های ایران برای همسایگان، یکی مشابهت نوع زندگی در کشورهای ایران و آسیای مرکزی و قفقاز است؛ مشابهتی در عرصه‌های تجاری و نوع کالاهای مصرفی و خدمات، دسترسی آسان و سریع در نقل‌وانتقال کالا و همچنین مزیت‌های مواصلاتی ایران به‌عنوان پل آسیا با اروپا و آفریقا.
تعدادی از کشورهای پیرامونی ایران مانند: امارات، افغانستان، عراق، آذربایجان، ارمنستان و... از بازارهای مهم و اصلی صادراتی ایران بوده و تراز تجاری با اکثر این کشورها مثبت و به نفع ایران است. با توجه به مشکلات ایران برای تعامل با بانک‌های جهان، استفاده از پول ملی در معاملات با همسایگان، یکی از راهکارهای کاهش و خنثی‌‌سازی فشارهای اقتصادی غرب تلقی می‌شود. افزایش صادرات برق، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در کنار فعال‌‌سازی «صنعت اشتغال‌زای گردشگری» نیز، نقش مهمی در پیشبرد اقتصاد ملی و درآمدهای ارزی خواهند داشت.
رهبر معظّم انقلاب سال گذشته در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت سیزدهم در ششم شهریورماه ۱۴۰۰، با تأکید بر جنبه اقتصادی دیپلماسی، فرمودند: «بایستی در دیپلماسی، جنبه اقتصادی تقویت بشود؛ دیپلماسی اقتصادی یک چیز بسیار مهمّی است. امروز انسان مشاهده می‌کند که خیلی از کشورها وزیرخارجه هم دارند امّا خود رئیس‌جمهور در زمینه مسئله اقتصادی با کشورهای مختلف یا با فلان کشور خاص، بخصوص وارد می‌شود و [مسئله را] دنبال می‌کند؛ یعنی ارتباط با کشورهای مختلف در زمینه اقتصادی خیلی مهم است. این جنبه اقتصادی دیپلماسی را بایستی تقویت کرد. تجارت خارجی خیلی مهم است، به طور ویژه با همسایگان. ما چهارده پانزده همسایه داریم که یک جمعیّت عظیمی را تشکیل می‌دهند، بازار وسیعی را به وجود می‌آورند لکن به اینها منحصر نباید بود و [ارتباط با] دیگرِ کشورها هم همین جور است؛ حدود دویست و خرده‌ای کشور در دنیا هست؛ ما بنا نداریم با تعداد خیلی معدودی، با یکی دو کشور ارتباط داشته باشیم، با بعضی‌ها هم امکانش شاید نیست امّا با اکثر اینها امکان ارتباطات خوب و روان وجود دارد؛ تلاش لازم است.»
نکته مهم اینکه اکثر همسایگان ایران به‌خصوص در آسیای مرکزی و قفقاز نیز، به‌دنبال مقاوم‌‌سازی اقتصاد و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی هستند و تقویت ارتباطات اقتصادی با آنان موجب بهره‌گیری از ظرفیت‌های متقابل سرزمینی، بر اساس منافع متقابل خواهد شد. در این صورت، همسایه از همسایه خود بهره‌مند می‌شود و طرفین می‌توانند با همسایگان دیگر پیوند برقرار کنند و این امر، زمینه‌ساز همکاری‌های سه‌جانبه و چندجانبه است.
به نظر می‌رسد دولت سیزدهم در طول یک سال گذشته، سعی کرده است تا نظر رهبر معظّم انقلاب را مبنی بر محوریت اقتصاد در سیاست خارجی دنبال کند و به‌عنوان کنشگری فعال، افزایش همکاری‌های اقتصادی با کشورهای منطقه را در برنامه قرار دهد. طبعاً تداوم این سیاست، با توجه به فرصت‌های ایجادشده به‌دلیل بحران اوکراین، می‌تواند موجب تقویت همکاری‌های اقتصادی با همسایگان شده و به افزایش ثبات اقتصادی و خنثی‌‌سازی تحریم‌های ظالمانه منجر شود.