تقویت فرهنگ مطالعه آزاد در بین دانش‌آموزان (بخش نخست)
شکوفایی زمان فراغت فرزندان با مطالعه مستمر
امیرحسین بسطامی
امروزه مطالعه و کتاب‌خوانی در بین مردم کاهش پیدا کرده است و بیشتر مردم در فضای مجازی مشغول‌اند. این امر به دانش‌آموزان هم تسری پیدا کرده است. فرهنگ، پایه و اساس توسعه جوامع امروزی محسوب شده و از همین رو نهادینه‌کردن فرهنگ کتاب‌خوانی و مطالعه، یکی از راهکارهای اصلی و مهم در رفع فقر فرهنگی و سایر آسیب‌های اجتماعی موجود در جامعه است.
مطالعه راهی است بسیار ساده و عملی برای پرورش استعدادهای خدادادی افراد و آموزش علوم و فنون که او را در مسیر رشد و کمال راهنمایی کند. به گفته اکثر جامعه‌شناسان، اقوام و مللی که با مطالعه مأنوس بوده و کتاب و کتاب‌خوانی در میانشان رواج بیشتری داشته است، توانسته‌اند فرهنگی ماندگارتر و پویاتر از خود به‌جای بگذارند و میراث‌فرهنگی و گنجینه‌های معارف و دستاوردهای عالمان و فرهیختگان خود را به نسل‌های دیگر منتقل کند.
خانواده عامل مؤثری در ایجاد عادت به مطالعه
امروزه توجه به کتاب و کتاب‌خوانی، نشانگر رشد فرهنگی و ملی هر کشور است و تعداد کتاب‌ها و نشریه‌های منتشر شده هر کشور در یک سال، کتابخانه‌ها، کتاب‌خوان‌ها، نویسندگان، مترجمان و ناشران به‌عنوان معیارهای اساسی توسعه‌یافتگی فرهنگی کشورها، قرار می‌گیرد؛ بنابراین گسترش فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی، توسعه کتابخانه‌ها، چاپ و انتشار کتاب و شیوه بهره‌گیری از این ابزار بی‌رقیب فرهنگی، ضرورت رشد و تعالی جامعه است. در این میان ایجاد رغبت و عادت به مطالعه و کتاب‌خوانی در بین کودکان و نوجوانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
بسیاری از دانشمندان و روان‌شناسان معتقدند که اساس و زیر بنای شخصیت انسان در سال‌های اول زندگی پایه‌گذاری می‌شود و آموخته‌های این دوران تأثیر عمیقی بر آینده زندگی فرد دارد. حال که چنین است اگر مطالب خواندنی مفید و سازنده در اختیار کودکان و نوجوانان قرار گیرد و آنها از همان سنین کودکی به مطالعه عادت کنند راه‌ورسم زندگی را خواهند آموخت و تحت‌تأثیر داستان‌ها و کتاب‌های آموزنده، به رشد و تعالی خواهند رسید و در آینده نیز برای حل مشکلات خود از کتاب کمک خواهند گرفت.
شهاب خانی‌پور یک فرهنگی می‌گوید: «خانواده عامل بسیار مؤثری در ایجاد عادت به مطالعه و ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی است. محیط و شرایط خانواده، روش تربیتی و آموزشی والدین، طرز تفکر و نگرش والدین در رابطه با مطالعه و کتاب‌خوانی، وجود کتب و نشریات قابل‌دسترس و همچنین سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده، نقش بسزایی در تقویت عادات مطالعه و کتاب‌خوانی دارد. پدر و مادر، بهترین معلم کودک هستند که باید شوق مطالعه را در او تقویت کنند. همچنین در منازل باید محلی اختصاصی برای کتابخانه و کتاب خوانی در نظر گرفته شود. اگر والدین و افراد بزرگ‌تر خانواده به مطالعه علاقه‌مند باشند، فرزندان آنها نیز که همواره از اثرات طبیعی روابط عمیق عاطفی حاکم در خانواده‌های ایرانی برخوردار هستند، با کتاب، بیشتر و بهتر آشنا شده و به مطالعه و کتاب‌خوانی، عادت می‌کنند.»
حسن زارعی ساکن کنگان و پدر 2 دانش‌آموز در این باره می‌گوید: «فرزندانم را در کلاس آموزش زبان انگلیسی و نقاشی ثبت‌نام کرده‌ام. به طور داوطلبانه و به‌خصوص شب‌ها قبل از خواب در خانه برایشان قصه و کتاب می‌خوانم تا از کودکی و قبل از ایام مدرسه به مطالعه و کتاب‌خوانی عادت کنند.»
در عصر حاضر اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی به حدی زیاد است که تمامی کشورهای توسعه‌یافته این حوزه را در رأس برنامه‌های فرهنگی خود قرار داده‌اند و اکنون در برخی از کشورها علاوه‌بر وجود سالن‌های مطالعه و کتابخانه‌های متعدد، کمتر مکان عمومی را می‌توان پیدا کرد که فاقد ایستگاه مطالعه باشد. به‌عنوان نمونه در مترو و قطار بیشتر مسافران مشغول مطالعه هستند. در کشورهای توسعه‌یافته علاوه‌بر وجود این بستر، مردم نیز طالب کتاب و مطالعه هستند و به‌نوعی این موضوع تبدیل به فرهنگی شده که از ابتدای دوران مدرسه در کودکان نمود پیدا می‌کند. کتاب دریچه‌ای است به‌سوی جهان شگفت‌انگیز علم و معرفت و مطالعه راهی است بسیار ساده و عملی برای پرورش استعدادهای خداداد انسان و آموزش علوم و فنونی که او را در مسیر رشد و تکامل راهنمایی کند.
پیشنهادهایی برای ارتقای فرهنگ کتاب‌خوانی
در میان دانش‌آموزان
تأثیر الگو و نقش‌پذیری انسان یک امر طبیعی است که از غریزه تقلید سرچشمه می‌گیرد: یکی از کارهای مهم و مؤثری که والدین می‌توانند درخصوص همراهی و هماهنگی با فرزندان خود در امر مطالعه و کتاب‌خوانی انجام دهند، بردن فرزندان به کتابخانه است. پدر یا مادری که دست فرزند خود را گرفته و حداقل برای نخستین‌بار او را تا کتابخانه همراهی و در انتخاب کتاب کمک می‌کنند، بدین‌وسیله به او می‌فهمانند که این کار آن‌قدر ارزش دارد که من همراه تو می‌آیم و وقت خود را در این راه صرف می‌کنم. پدر، مادر، خواهر یا برادر بزرگ‌تر برای کودکان کامل‌ترین الگوها برای همانند‌سازی هستند.
مریم موسی‌پور یک مشاور کودک و نوجوان می‌گوید: «یکی از ضروری‌ترین نیازهای انسان در زندگی، داشتن یک برنامه مناسب است. هرچند در جامعه ایران بسیاری از افراد و خانواده‌ها به این اصل اساسی و مهم توجهی نمی‌کنند، ولی معمولاً انسان‌هایی که طالب موفقیت و سعادت هستند، برنامه منظمی را برای زندگی خود و فرزندانشان تنظیم می‌کنند. برنامه‌ای که در برگیرنده تمام نیازهای جسمی و روانی آنها است. نتیجه پژوهش‌ها نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که
بر اساس برنامه‌ریزی در ساعات مشخصی به مطالعه در منزل می‌پردازند، بیشتر از دانش‌آموزانی که برنامه‌ریزی برای کار ندارند، مطالعه می‌کنند.»
وی در ادامه می‌گوید: «برای فرزندان خود قصه بگویید. قصه‌خوانی راهی است که می‌تواند کودکان را پیرامون بزرگ‌ترها جمع کند و روابط عاطفی بین آنها را تقویت کند. والدین می‌توانند از راه قصه‌گویی توجه و اعتماد کودکان را به خود جلب کنند و با انتقال آنان به دنیای شادی و تخیل، زمینه رشد و تکامل ذهنی‌شان را فراهم کنند. کودکان علاقه زیادی به شنیدن قصه دارند و از این کار لذت می‌برند. آنها بسیاری از اوقات به مطالبی که برایشان می‌گوییم یا می‌خوانیم به چشم یک قصه خیال‌انگیز نمی‌نگرند، بلکه آن را رویدادی واقعی می‌دانند که در زمان‌های گذشته به وقوع پیوسته و همین امر باعث می‌شود با علاقه و دقت بیشتری به این مطالب گوش دهند.»
آشنایی والدین با فواید مطالعه غیردرسی فرزندان
اگر بتوانیم مطالعه را در انسان به‌صورت عادت درآوریم، دیگر ارتباط او با جهان دانش و آگاهی سخت نخواهد بود و بدون هیچ زحمتی خواهد توانست از راه مطالعه، درک و‌اندیشه خود را نسبت به جهان هستی رشد و تعالی بخشد، اما باید توجه داشت که تبدیل این علاقه به عادت باید از دوران طفولیت انسان شروع شود. ما می‌توانیم مطمئن باشیم چنان‌که فرزندانمان از کودکی شوق به خواندن پیدا کنند و انگیزه مطالعه کردن در آنان به وجود آید و مطالعه کردن را جزئی از زندگی خود بدانند، بدون شک در هر دوره از زندگی خود به هر طریق که شده مطالب موردنیاز را به دست آورده و مطالعه می‌کنند. برای فرهنگ‌‌سازی صحیح همیشه باید از سنین پایه شروع کرد، لذا در بحث نهادینه‌شدن فرهنگ مطالعه در کشور ما نیز لازم است تا از همان دوران کودکی این فرهنگ با روش‌های مختلف به کودکان انتقال داده شود و در سطح بالاتر یعنی مدرسه نیز باید تا با برنامه‌ریزی مسئولین آموزشی و فرهنگی کشور همانند افزودن زنگ مطالعه آزاد و... دانش‌آموزان بااهمیت مطالعه آشنا شوند.
امیر نیکان‌زاده یک روان‌شناس برای تقویت اشتیاق فرزندان به مطالعه پیشنهاد می‌دهد:
«با توجه به اینكه ارزش‌های اجتماعی در حكم مهم‌ترین عامل در فرهنگ‌‌سازی کتاب‌خوانی است، بنابراین به برنامه‌سازان رسانه ملی توصيه می‌شود که از ظرفیت‌های اطلاع‌رسانی این رسانه بهره بگيرند و با ساخت برنامه‌های ویژه ضمن معرفی کتاب‌های مناسب برای دانش‌آموزان، آنان را به کتاب‌خوانی تشویق کنند و در ارتقای فرهنگ مطالعه کوشا باشند.»
وی می‌افزاید: «والدین با فواید مطالعه غیردرسی دانش‌آموزان آشنا شوند و فضای مناسب مطالعه در مدرسه، خانه و... را ایجاد کنند. خانواده‌ها با قلمداد کردن کتاب به منزلة ضرورت در خانواده کودکان را بافرهنگ مطالعه آشنا و ضرورت به مطالعه را در آنان نهادینه کنند. متوليان امور شهری برای تشویق خانواده‌ها به مطالعه طرح‌های کتاب‌خوانی خانوادگی و طرح‌هایی مانند آن را طراحی و اجرا نمایند.»
این روان‌شناس در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «فراهم ساختن امكانات و تسهیلات استفاده از کتابخانه و توجه به طراحی مناسب محيط کتابخانه باید موردتوجه قرار گيرد. معلمان دانش‌آموزان را تشویق نمایند که برای یافتن پاسخ سؤالات خود، به کتابخانه مراجعه کنند و کودک را اجباراً وادار به مطالعه نكنند. جلساتی از درس یا دقایقی از ساعات کلاسی را به مطالعه آزاد اختصاص دهند تا هم تنوعی در کلاس‌داری باشد و هم دانش‌آموزان با راهنمایی معلم با نحوه مطالعه آشنا شوند و هم یادگيری عمیق‌تر بشود.»
زندگی بدون مطالعه و یادگیری بی‌مفهوم است
یاور نورمحمدی زیبا، عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اردبیل ضمن ابراز تأسف از قیمت بالای کتاب، می‌گوید: «نفوذ بعضی دلالان در حوزه قیمت‌گذاری کالاها از جمله کاغذ سبب شده تا این کالای فرهنگی نیز تحت‌تأثیر حباب قیمت قرار گیرد که انتظار می‌رود با افزایش نظارت و سخت‌گیری در توزیع کاغذ شاهد کنترل قیمت کتاب و مجلات باشیم؛ هرچند باید بدانیم پایین بودن سرانه مطالعه مختص دوران افزایش قیمت‌ها نیست و قبلاً هم جامعه ما از این موضوع رنج می‌برده است.»
استاد دانشگاه‌های اردبیل عنوان می‌کند: «ایجاد انگیزه و تعریف هدف‌های ارزشی، برپایی سمینارها و سخنرانی‌های انگیزشی با موضوع ترغیب دانش‌آموزان برای مطالعه می‌تواند نقش مؤثری در راستای رشد و توسعه فرهنگ کتاب‌خوانی در کشور ایفا کند.»
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تصریح می‌کند:
«با توجه به رشد سریع علم در حوزه‌های مختلف می‌توان گفت زندگی روزمره انسان بدون مطالعه و یادگیری بی‌مفهوم خواهد بود بنابراین هر فرد معمولی در زندگی خود روزانه باید حداقل یک ساعت مطالعه داشته باشد که این موضوع قطعاً باید از سنین ابتدایی به کودکان گوشزد شود.»
تغییر نگرش انسان با مطالعه
اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی به حدی است که می‌تواند در نگرش انسان، تفکرات و اندیشه‌هایش برای نحوه زندگی تأثیر فراوانی داشته باشد، چنان‌که فردی با خواندن یک کتاب می‌تواند شیوه زندگی خود را که پیش‌ازاین به نوع دیگری بوده تغییر دهد. وی افزود: این موضوع نشانگر اهمیت بالای کتاب و کتاب‌خوانی در زندگی انسان است، از همین رو توجه ویژه به فرهنگ کتاب‌خوانی در جامعه بسیار مهم و امری حیاتی است.
مهران عقلمند، فعال رسانه‌ای عنوان می‌کند: «در زندگی امروزی که به دلیل تغییر روش و شیوه زندگی برنامه‌های دشمنان نیز نسبت به گذشته تغییر کرده و وارد فاز جنگ نرم شده، تأثیر منفی بر تفکر جوانان و جامعه ایران بیشتر از طریق ارائه مطالب غیرواقع و تغییر فکر و‌اندیشه جوانان انجام می‌پذیرد که در نتیجه، اهمیت کتاب‌خوانی از این بعد نیز بسیار مهم است.»
عقلمند با اشاره به دلایل پایین بودن سرانه مطالعه در جامعه، ادامه می‌دهد: «یکی از دلایل این موضوع نبود برنامه جامع برای نهادینه‌کردن فرهنگ مطالعه از سوی آموزش‌وپرورش میان دانش‌آموزان است.»
وی تأکید دارد: «همان‌طور که در اغلب مدارس شاهد مطالعه اجباری کتاب‌های کمک‌درسی با عناوین مختلف هستیم، می‌توان ساعتی را برای مطالعه آزاد کتاب‌های غیردرسی ایجاد کرد و بدین طریق در سنین پایه فرهنگ مطالعه آزاد توسعه می‌یابد و ثمرات آن بسیار پربرکت خواهد بود.»
عقلمند تصریح می‌کند: «علاوه‌بر وجود ضعف فرهنگی در این حوزه، افزایش قیمت کتاب و وضعیت نامناسب اقتصادی حاکم بر جامعه می‌تواند دلیلی برای پایین بودن رغبت مردم برای خرید کتاب باشد اما دلیل اصلی و موجهی نیست.»
این فعال رسانه‌ای با اشاره به طرح‌های فصلی کتاب توضیح می‌دهد: «این طرح‌ها فقط برای قشری از مردم است که پیش‌ازاین نیز طالب بوده‌اند و تأثیر آن‌چنان در جذب سایر افراد به حوزه کتاب و کتاب‌خوانی ندارد؛ لذا باید تدابیر علمی و اساسی در راستای فرهنگ‌‌سازی مطالعه در جامعه اندیشیده شود.»