محاسبه نفس همگانی(پرسش و پاسخ)
پرسش:
آیا محاسبه نفس یک امر ضروری برای اهل سیر و سلوک و اهل عرفان و ریاضت‌کشان است، یا اینکه همه مردم در هر سطحی که هستند، وظیفه دارند برای تقویت روند تکاملی خود، محاسبه نفس داشته باشند؟
پاسخ:
عمل، ضامن سعادت یا شقاوت انسان
آدمی کمتر توجه دارد که متاع سعادت، چیزی جز عمل انسان نیست. سرمایه خوشبختی در دنیا و آخرت، چیزی جز عمل نیک نیست و چون غالبا انسان‌ها توجهی به این اصل ندارند، لذا خیلی عمل خود را ساده می‌گیرند، در صورتی که اگر ایمان به آخرت داشته باشیم، باید بدانیم که آخرت صرفا خانه عمل است. خشت و گل و در و دیوار و سقف و ساختمان آن چیزی جز عمل انسان نیست. اگر نیک باشد، در آن جهان به صورت مصالح ساختمانی خانه سعادت و به صورت درخت و باغ و نهر جاری و انواع نعمت‌ها تجسم می‌یابد و اگر خدای ناخواسته به صورت زشت و شر باشد، به صورت عذاب‌های اخروی محقق می‌گردد. بنابراین باید بدانیم که مهم‌ترین چیزی که سعادت یا شقاوت ما در گرو آن است، عمل ما است. متاع اصلی سعادت و شقاوت ما، طرز تفکر و نیت و اخلاق ما است.
راهبرد تکاملی محاسبه نفس
علمای اخلاق و مربیان دلسوز، همواره راهبرد تکاملی محاسبه نفس را به مخاطبان خود توصیه می‌کنند، محاسبه نفس یعنی از نفس حساب کشیدن که چکار کردی و چکار نکردی، چرا فلان جا این‌طور کردی، و چرا فلان وقت این‌طور نکردی؟ مانند یک نفر بازرس و رئیس که ماموری را تحت بازرسی و بازپرسی و تحقیق قرار می‌دهد. اگر عامل احیاناً خوب جواب داد و خوب عمل کرده بود، پاداش می‌گیرد و اگر نه، توبیخ می‌شود و احیاناً جریمه شده و به زندان می‌افتد و کیفر می‌بیند!
محاسبه نفس مخصوص قشر خاصی نیست!
ممکن است کسی چنین تصور کند که محاسبه نفس، مخصوص اهل عرفان و سیر و سلوک است، اما مردم عادی معنا ندارد که برای خود محاسبه نفس داشته باشند؟! در پاسخ به این سوال باید گفت: قرآن کریم که ابتکار این دستور را صادر کرده است به عنوان یک مطالبه همگانی می‌فرماید: ای صاحبان ایمان و دل‌های بیدار، تقوا داشته باشید و مراقب نفس خویش باشید که برای فردای خود چه پیش می‌فرستید. باز هم تقوای الهی داشته باشید و بدانید که خدا از همه کارهای شما آگاه است. (حشر-18) در این آیه خداوند همه اهل ایمان را مخاطب قرار داده است. یعنی اگر کسی ایمان به حساب و کتابی در جهان دارد و به اینکه عملی در این جهان گم نمی‌شود باید راهبرد محاسبه نفس داشته باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: از نفس خود حساب بکشید قبل از آنکه از نفس شما حساب بکشند (نهج‌البلاغه- خطبه 88) مگر در جهان دیگر تنها از اهل عرفان و سیر و سلوک حساب می‌کشند؟! نه همه مردم باید حساب اعمال خود را پس بدهند! یکی از بزرگترین علمای اخلاق اسلامی می‌گوید: بزرگان و گذشتگان صالح ما را عقیده بر آن بود که هر کس اهل محاسبه نفس نیست، یا اصلا به جهان دیگر ایمان ندارد، و یا آنکه عقل سلیم ندارد؟! و الا چگونه می‌شود کسی ایمان و اعتقاد داشته باشد به اصلی که قرآن می‌گوید: اگر به وزن ذره‌ای انسان عمل نیک یا بد داشته باشد، در آن جهان آن عمل را می‌بیند و به آن ملحق می‌شود» و در عین حال بی‌حساب، کالای عمل خویش را پیش بفرستد، و نفهمد که چه کرده و چه می‌کند؟
راهبرد محاسبه نفس، وظیفه عقلانی و همگانی است
اساسا عمل حساب کشیدن از خود، قبل از آنکه یک وظیفه شرعی و دینی باشد، یک وظیفه عقلانی و همگانی است. یک نفر دانشجو باید توجه به اعمال خود داشته باشد و رمز موفقیت یا شکست خود را با محاسبه نفس به دست آورد. یک نفر سیاستمدار که احیانا در کار خود پیشرفتی نمی‌بیند، باید قبل از آنکه دیگران را مسئول بشناسد، به فرمان‌ها و دستورها و برنامه‌های خود با محاسبه نفس رسیدگی کند! عالی‌ترین مظهر عقل و تربیت صحیح، خطایابی از خویشتن با محاسبه نفس است. یعنی انسان بتواند در دریای ژرف افکار و اندیشه‌ها و تمایلات و افعال و اقوال خود فرو برود و خطاهای خود را بیابد و آنها را از خود دور کند! فرق مومن با غیرمومن در این نیست که این خطا می‌کند و آن خطا نمی‌کند. فرق آنها در این است که مومن خطای خود را دیگر تکرار نمی‌کند.