دیپلماسی علمی به معنای استفاده از ابزارهای سیاسی برای توسعه علم و فناوری و استفاده از ابزارهای علمی و فناورانه برای توسعه روابط سیاسی است که نهایتاً تسهیل توسعه دوطرفه و دستیابی به منافع ملی و بین‌المللی را به همراه خواهد آورد. اهمیت این حوزه به حدی است که امروزه دولت‌ها برای حل مشکلات اقتصادی، سیاسی و امنیتی و نزدیک‌تر شدن کشورهای جهان به یکدیگر به توسعه دیپلماسی علم و فناوری روی آورده‌اند.

دیپلماسی علم و فناوری می‌تواند زمینه‌های انتقال دانش و فناوری را به کشورها فراهم آورد. دانشمندان و محققان برای انجام طرح‌های تحقیقاتی و تربیت نیروی انسانی پژوهشگر، نیاز به دانش فنی، مواد اولیه و تجهیزات خاص دارند که بعضاً از کشورهای دیگر وارد می‌شود و تعاملات علمی و دانشگاهی، زمینه این هم‌افزایی را تسهیل می‌کند.

در حال حاضر کشورهای مختلف در حال سرمایه‌گذاری وسیع برای افزایش مناسبات خود با سایر کشورها هستند. به نظر می‌رسد، با توجه به برنامه‌ریزی هدفمند دولت‌ها در این زمینه، این موضوع در آینده نزدیک به عاملی مهم و اثرگذار در برتری و رتبه سنجی علمی کشورها بدل خواهد شد؛ کما اینکه در حال حاضر این معیار در رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان نیز بسیار مؤثر است.

اهمیت این حوزه زمانی آشکار می‌شود که علاوه ‌بر اینکه کشورهای متعددی آن را مورد توجه قرار داده و مشغول سرمایه‌گذاری در این حوزه هستند، رهبر معظم انقلاب نیز بارها تکرار نموده‌اند که اقتدار حقیقی یک ملت علم است، علم است که بقیه منابع و مایه‌های اقتدار را به کشور ارزانی می‌دارد.

دولت سیزدهم از زمان شروع به کار خود همکاری‌های منطقه‌ای را به ویژه در حوزه علم و فناوری در دستور کار خود قرار داده و وزیر علوم، تحقیقات و فناوری نیز اولین اولویت برنامه پنج‌گانه خود را «مرجعیت و دیپلماسی علمی» عنوان کرده و گفته است: «اولین اولویت ما «مرجعیت و دیپلماسی علمی کشور» است و تلاش می‌کنیم اساتید و دانشگاه‌های کشور به مرجع علمی تبدیل شوند و تعاملات علمی با دنیا و کشورهای همسایه داشته باشیم.»

همچنین بر اساس اعلام مسئولان وزارت علوم در این دوره، برنامه‌های توسعه دیپلماسی علمی تغییر کرده و تنها به انعقاد تفاهم‌نامه منجر نخواهد شد، دانشگاه‌ها باید از انعقاد تفاهم‌نامه‌هایی که زمینه اجرای آن به طور کامل فراهم نیست اجتناب کنند و تنها تفاهم‌نامه‌هایی را منعقد کنند که حتماً اجرایی خواهد شد. تأکید دیگر مبتنی بر این است که دعوت از هیئت‌های خارجی بر اساس نیازهای کشور صورت گیرد و به جای تفاهم‌نامه با آنها قرارداد تحقیقاتی منعقد شود.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری درباره اولویت‌های وزارت علوم در زمینه توسعه دیپلماسی علمی گفت: دیپلماسی علمی چند جنبه دارد، اولین جنبه آن در پذیرش دانشجویان خارجی است، خوشبختانه در شورایعالی انقلاب فرهنگی مصوب کرده‌ایم به مؤسسات برای جذب دانشجوی خارجی مجوز ارائه کنند که تاکنون چنین مصوبه‌ای نداشته‌ایم.

وی ادامه داد: همچنین آئین نامه‌هایی را مصوب کردیم که اگر اساتید ما با گروه‌های تحقیقاتی خارج از کشور کار علمی پژوهشی و فناوری انجام دهند، امتیاز خاصی به آنها تعلق می‌گیرد.

وزیر علوم تحقیقات و فناوری افزود: همچنین در حال تأسیس پارک علم و فناوری بین‌المللی ایران هستیم که بر اساس آن شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند با خارج کشور، شرکت‌های دانش‌بنیان شکل دهند، در عرصه ایجاد مجلات علمی نیز، مجلات علمی را ترغیب می‌کنیم در هیئت تحریریه خود با اساتید چند دانشگاه خارجی همکاری داشته باشند.

نامبرده ادامه داد: چند دیدار با سفیران و وزیران علمی کشورهای همسایه در زمینه رفت و آمد و تعاملات علمی داشته‌ایم و همچنین در زمینه مرجعیت علمی نیز اتفاقات خوبی افتاده است و ۱۸ مجله علمی ما تحت نمایه بین‌المللی در آمده است.

در موضوع مرجعیت و دیپلماسی علمی علاوه‌بر وزارت علوم، اقداماتی نیز توسط دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز فناوری بزرگ کشور صورت گرفته است که می‌توان به انعقاد قرارداد مشترک بین دانشگاه گیلان و دانشگاه SZEGED مجارستان اشاره کرد، دانشگاه گیلان در راستای گسترش همکاری‌های علمی بین مؤسسات آموزش عالی با هدف توسعه بین‌المللی‌‌سازی آموزش، توسعه تبادل استاد و دانشجو، گسترش روابط فرهنگی، فعالیت‌های علمی- تحقیقاتی و آموزشی مشترک، قرارداد همکاری مشترک میان دانشگاه گیلان و دانشگاه SZEGD مجارستان منعقد کرد.

همچنین دانشگاه تهران اردیبهشت ماه سال جاری تفاهم‌نامه همکاری با دانشگاه دولتی بلگراد به عنوان بزرگ‌ترین دانشگاه صربستان به امضا رساند. رئیس ‌دانشگاه تهران گفت: دانشگاه تهران در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی رتبه‌های بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ را در میان دانشگاه‌های سراسر جهان به خود اختصاص داده و همواره تبادل علمی با دانشگاه‌های کشورهای مستقل جزو اولویت‌های دانشگاه تهران در ارتباطات بین‌المللی است.

نامبرده با بیان اینکه دانشگاه تهران دارای بیش از ۷۰۰ تفاهم‌نامه همکاری با دانشگاه‌های معتبر در قاره‌های مختلف است، تصریح کرد: هر چند در تبادلات علمی تلاش کرده‌ایم که حداکثر استفاده از ظرفیت‌های این تفاهم‌نامه‌ها صورت گیرد ولی تنها بخشی از جنبه‌های این تفاهم‌نامه‌ها عملیاتی شده است.

وی با استقبال از انعقاد تفاهم‌نامه بین دانشگاه تهران و دانشگاه بلگراد، ابراز امیدواری کرد که از حداکثر ظرفیت‌های این تفاهم‌نامه برای گسترش همکاری‌های علمی بین دو کشور استفاده شود. دانشگاه تهران علاقه‌مند است که در حوزه فرصت‌های مطالعاتی، انجام تحقیقات میان‌‌رشته‌ای بین استادان دو دانشگاه و همچنین تبادل استاد و دانشجو با دانشگاه بلگراد همکاری داشته باشد.

در همین زمینه رئیس ‌دانشگاه شهید بهشتی، 

گسترش و تعمیق سطح ارتباطات علمی و فناوری با کشور روسیه و چین را مهم خواند و گفت: در سال‌های اخیر ۲۰ تفاهم‌نامه همکاری بین دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه‌های روسیه امضا شده است. مسئولان دانشگاه شهید بهشتی ۷ بار از مراکز علمی روسیه بازدید و ۱۷ هیئت روسی و قزاقی از دانشگاه دیدار کردند؛ همچنین ۱۷ اعزام فردی و گروهی در قالب بورس علمی داشتیم.

برنامه‌های وزارت علوم برای تحقق دیپلماسی علمی بر چند محور استوار است. تقویت تبادل استاد و دانشجو یعنی همان رویکرد قبلی با توسعه بیشتر و همکاری هدفمند و با برنامه‌ریزی با کشورها برای عقد قراردادهای بین‌المللی که منجر به رفع نیازهای داخل کشور شود.

قائم‌مقام وزیر علوم در امور بین‌الملل در همین رابطه گفت: یکی از مباحث وزارت علوم در بحث دیپلماسی علمی، «تشکیل پارک‌های فناوری بین‌المللی» است که در حال حاضر در چند شهر در حال راه‌اندازی آن هستیم، به عنوان مثال پارک‌های فناوری بین‌المللی خواهیم داشت که با کشوری مثل چین ارتباط دارند. 

شرکت‌هایی که در پارک‌های فناوری رشد می‌کنند، با تبدیل این پارک‌ها به پارک‌های فناوری بین‌المللی، می‌توانند یک پایگاهی هم در خارج از کشور داشته باشند و این مسئله برای ما بسیار مهم بوده و بر روی آن پافشاری می‌کنیم که بتوانیم حرکت‌های بزرگی انجام دهیم.

وی ادامه داد: انتقال تکنولوژی به کشورهایی که سطح تکنولوژی آنها از کشور ما پایین‌تر است مطمئناً از سمت کشور ما صورت خواهد گرفت، اما در رابطه با کشورهایی که وضعیت تکنولوژی و فناوری آنها از ما بالاتر است، از آنجا فناوری به داخل کشور انتقال خواهیم داد، که خدا را شکر در این زمینه هم وضعیت خوبی داریم. برای مثال معاون وزیر علوم کشور فیلیپین که مراجعه کرده بود خیلی علاقه‌مند بود که در «نانوتکنولوژی» و «مهندسی پزشکی» با ما همکاری داشته باشد.

قائم‌مقام وزیر علوم در امور بین‌الملل خاطر نشان کرد: رئیس‌توبیتاک با حضور در وزارت علوم اعلام کرد که یک سری انتقال تکنولوژی از ترکیه به ایران صورت گرفته و یک سری تکنولوژی نیز بالعکس از ایران به ترکیه انجام گیرد، این جالب بود که حتی ترک‌ها نیز متقاعد شده‌اند که ما در برخی از دستاوردها، حرف برای گفتن داریم. 

برای مثال در بحث راه‌سازی، پل‌‌سازی، سد‌سازی، تونل‌‌سازی کشور ما پیشرفت‌های خوبی داشته است.

وی افزود: در بحث کشاورزی نیز پیشرفت‌های خوبی داشته‌ایم. در نانو تکنولوژی واقعاً در دنیا حرف برای گفتن داریم و جزو چند کشور اول جهان در این زمینه هستیم. 

بنابراین توبیتاک در زمینه‌هایی علاقه‌مند بود با کشور ما همکاری داشته باشد، اسم زمینه‌های همکاری را عنوان نمی‌کنم، چون معتقدم اول باید تفاهم‌نامه و قراردادمان را امضا کنیم، وقتی نهایی شد، زمینه‌های همکاری را اعلام خواهیم کرد.

قائم ‌مقام وزیر علوم در امور بین‌الملل افزود: در مورد روسیه، چندین سال است که با این کشور، همکاری داریم. 

کشور روسیه در زمینه نفت و گاز بسیار پیشرفته است و ما نیز کشوری هستیم که در بحث نفت و گاز و انرژی حرف برای گفتن داریم و در سال‌های اخیر دانشجویان زیادی را برای آموزش در زمینه نفت، گاز و انرژی به این کشور اعزام کرده‌ایم و جواب خوبی هم گرفته‌ایم.

نامبرده ادامه داد: در حوزه کشاورزی نیز علاقه‌مند به همکاری با روسیه هستیم، همان طور که می‌دانید، کشور روسیه منبع تغذیه گندم جهان است و با کشور ما همکاری خوبی دارد و هیئت‌هایی را به کشور ما اعزام کرده. در هفته‌های آتی چند هیئت از این کشور برای عقد قرارداد به کشور ما سفر خواهند کرد. بنابراین در بحث صنعتی و علمی همکاری خوبی با این کشور داشته و خوب جلو می‌رویم. هدف کلی ما این است که مباحث علمی خود را با مباحث علمی جهان ارتباط دهیم.

وی یادآور شد: ولی هدف ما در همکاری علمی با کشورهای دیگر، بیشتر در زمینه آب است، چون کشوری هستیم که در منطقه خشکسالی قرار دارد، خیلی دنبال این هستیم که بتوانیم در بحث آب، چه در زمینه‌های آب‌های زیرزمینی و کشاورزی ببینیم کدام کشورها پیشرفت قابل توجهی دارند تا بتوانیم از آن استفاده کنیم. هدف دوم ما در زمینه آلودگی هوا است، چه آلودگی ترافیکی و چه آلودگی ریزگردهایی که می‌آیند.

نامبرده در پاسخ به این سؤال که از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم، چه تعداد تفاهم نامه بین‌المللی منعقد شده است گفت: ما یک قانون گذاشته‌ایم و به دانشگاه‌ها نیز ابلاغ کرده‌ایم به هیچ عنوان تفاهم‌نامه‌های بدون نتیجه را منعقد نکنند یعنی سیاست‌های کلی وزارت علوم بر نمایش دادن نیست.

قائم‌ مقام وزیر علوم در امور بین‌الملل افزود: مسئولان دانشگاه اسلامی لبنان در سفر به ایران اعلام کردند که بسیار علاقه‌مند هستند که با یکی از دانشگاه‌های کشور ما شعبه مشترک ایجاد کنند. بنابراین هیئت‌هایی را به کشورهای متقاضی ایجاد شعب اعزام می‌کنیم تا بررسی کنند که آیا این بحث اصلاً امکان‌پذیر است یا خیر.

قائم ‌مقام وزیر علوم در امور بین‌الملل در پاسخ به این سؤال که چه تعداد از اساتید ما با اساتید خارج از کشور در حال انجام پروژه‌های تحقیقاتی هستند و اینکه چند درصد هزینه پروژه‌های مذکور را دانشگاه‌های داخل و چند درصد آن را دانشگاه‌های خارج تأمین می‌کنند، گفت: اینکه پروژه تحقیقاتی در قالب چه قراردادی و چه سازمانی باشد، مبالغ آن فرق می‌کند. 

ما انواع قراردادها و انواع بورس‌های خارجی را داریم و عضو ۷۰ سازمان علمی بین‌المللی هستیم و این عدد کمی نیست. مانند سازمان‌های اکو، کامستک و خیلی سازمان‌های دیگر.

وی ادامه داد: قرار شده است هیئتی به ارمنستان عازم شود تا از توانمندی‌های کشور ارمنستان ارزیابی داشته و مشخص کند که ما چگونه می‌توانیم با آنها همکاری داشته باشیم و این درباره کشورهای عراق و ترکیه نیز صدق می‌کند.

به نقل از خبرگزاری مهر؛ دانش استفاده درست و هدفمند از ظرفیت کشورها برای پیشبرد اهداف علمی و توسعه فناوری ضمن اینکه نشان می‌دهد سیاست جمهوری اسلامی علی‌رغم آنچه عنوان می‌شود، منزوی شدن نیست، می‌تواند برای کشور نیز آورده‌های علمی و فناورانه داشته باشد.

در این میان می‌توان برخی کشورها را هدف صادرات محصولات فناورانه قلمداد و زمینه جذب دانشجوی غیربورسیه را برای آنها فراهم کرد تا برای کشور آورده مالی داشته باشد. همچنین با اجرای پروژه‌های مشترک با سایر کشورها به ویژه کشورهای همسایه می‌توان نیازهای مشترک را برطرف و زمینه انتقال تکنولوژی را ایجاد کرد.