پیامدهای چالش آلودگی هوا و راهکارهای کنترل آن (بخش نخست)
تحقق «آسمان آبی، زمین پاک» با توجه به الزامات زیستمحیطی
امیرحسین بسطامی
امروزه با چالشی جدی به نام آلودگی هوا مواجه گردیدهایم. این مشکل بیشتر از طرف کشورهای همسایه برای کشورمان ایجاد شده است. وجود گردوغبار فراوان و ریزگردها باعث شده شاخص آلودگی در تهران و بعضی شهرها گاهی از عدد 500 عبور کند. بنابر اعلام مرکز کنترل ایران، عوامل مختلفی برای بروز آلودگی هوا در شهرها وجود دارد. در صورت مقابله با این عوامل میتوان به برخورداری از هوای پاک حتی در پاییز و زمستان امیدوار بود. قبلاً در فصل زمستان شاهد آلودگی ناشی از وارونگی هوا بودیم که به طور خاص در زمستان رخ میداد، اما بهتازگی در فصل بهار هم شاهد آلودگی هوا در نوع دیگری از آن هستیم!
هوا زمانی دچار آلودگی میشود که غلظت گازها و ذرات مضر برای سلامت انسان و سایر موجودات زنده در هوای مورد تنفس آنها افزایش یابد. مهمترین آلایندههای هوا عبارتاند از: دیاکسیدکربن، مونوکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی فرّار، گردوغبار، ازن و... برخی از آلایندهها بهصورت عادی در هوا وجود دارند، اما برخی دیگر از ترکیب با سایر عناصر به وجود میآیند. هرکدام از این ذرات معلق باعث آسیبهای جبرانناپذیری بهسلامتی انسانها و همچنین محیطزیست میشوند.
سطوح مختلف کیفیت هوا
سطوح مختلف آلودگی هوا در پنج سطح زیر تعریف میشود:
هوای پاک: کیفیت هوا در این شرایط رضایتبخش است و دارای خطری ناچیز یا فاقد خطر برای سلامتی است.
سالم: در این شرایط کیفیت هوا قابلقبول و برای برخی از افراد با ملاحظات بهداشتی خاص همراه است. در این شرایط اگر فردی نسبت به ذرات معلق، دیاکسید نیتروژن و ازن حساسیت ویژه داشته باشد، ممکن است علائم تنفسی از خود بروز دهد.
ناسالم برای گروههای حساس: افرادی مانند بیماران قلبی، سالمندان، کودکان و زنان باردار که جزو گروههای حساس هستند، ممکن است در این شرایط اثرات بهداشتی خاصی را تجربه کنند؛ البته اکثریت مردم تحتتأثیر قرار نمیگیرند.
ناسالم: در این حالت هر فردی ممکن است اثرات سوء بهداشتی را تجربه کند و اعضای گروههای حساس نشانههای حادتری را بروز خواهند داد.
بسیار ناسالم: در شرایط بسیار ناسالم هر فرد ممکن است تحت خطر اثرات جدی بهداشتی قرار بگیرد و در شرایط خطرناک نیز اخطاری جدی برای سلامتی همه افراد و بیانگر شرایط اضطراری است.
عوامل آلودگی هوا
آلودگی هوا عوامل مختلفی دارد که میتوان گفت اکثریت آنها مربوط به فعالیتهای انسانی است. هوای هر منطقه با توجه به موقعیتی که دارد با عوامل مختلفی آلوده میشود.
سوخت فسیلی، کارخانهها و نیروگاهها، کشاورزی و استفاده از کودهای شیمیایی، خشکسالی و برداشت بیرویه آب از زمین و نفوذ ریزگردها از کشورهای همسایه، افزایش استفاده از حملونقل عمومی و... از مهمترین عوامل
شناخته شده زمینهساز آلودگی هوا هستند.
الزام خودروسازان به تعبیه دستگاه جذب آلایندهها در اگزوز خودروها، الزام کارخانهها به رعایت استانداردهای آلایندگی و... تنها دو راهکار از بیشمار راهکار مطرح شده توسط صاحبنظران و کارشناسان مهار و کنترل آلودگی هوا هستند.
سعید رشیدزاده ، کارشناس ارشد محیطزیست برایمان درباره مهمترین عوامل آلودگی هوا توضیح میدهد: «شاید بتوان گفت مهمترین عامل آلودگی هوا در سراسر جهان، استفاده از سوختهای فسیلی از جمله بنزین است. با افزایش روزافزون استفاده مردم از خودروهای شخصی، آلودگی ناشی از احتراق سوخت آنها به یک معضل بزرگ برای شهرها تبدیل شده است. گسترش سفرهای هوایی نیز از جمله علل افزایش استفاده از سوختهای فسیلی هستند.»
وی در ادامه میگوید: «یکی دیگر از عوامل اصلی آلوده کردن هوا، کارخانهها و صنایعی هستند که از سوختهای فسیلی برای ادامه فعالیت خود استفاده میکنند. انتشار گازها و مواد شیمیایی از این کارخانهها صدمات جبرانناپذیری به محیطزیست وارد میکند، اما کشورهای مختلف جهان برای رونق اقتصاد خود، سختگیریهای لازم را بر فعالیت این کارخانهها اعمال نمیکنند. در کشور ما پالایشگاهها و نیروگاههایی که از سوختهای دیزلی استفاده میکنند از جمله عوامل مهم آلودگی هوا و محیط هستند.»
این کارشناس ارشد محیطزیست در پایان صحبتهایش به یکی دیگر از عوامل آلودگی هوا اشاره کرده و میگوید: «کودهای شیمیایی که به طور معمول در کشاورزی استفاده میشوند، علاوهبر آلودگی محیطزیست و آبهای سطحی و زیرزمینی، باعث آلوده شدن هوا نیز میشوند.»
خشکسالی و نفوذ ریزگردها از کشورهای همسایه
یک کارشناس محیطزیست (به نقل از روزنامه کیهان
یکم خرداد 1401) میگوید: «ترکیه در بازه ۱۸ساله (۲۰۰۳ تـا ۲۰۲۰) تعداد ۵۸۵ سد روی رودخانههایش احداث کرده است.»
بهتازگی ترکیه به موضع ایران و عراق مبنی بر تأثیر سوء سدسازیهای بیضابطه این کشور در تشدید بحران ریزگردها در ایران و عراق واکنش نشان داده است و سخنگوی وزارت خارجه ترکیه، تأثیر سدسازی در این کشور بر ایجاد گردوغبار در ایران و عراق را ادعایی غیرعلمی توصیف کرده و مدعی شده که این گردوغبارها از بیابانهای خاورمیانه و آفریقا نشأت میگیرند!
در پاسـخ به این ادعا، محمد صابر باغخانیپور، مدیرعامل اندیشـکده ماکا و کارشناس محیطزیست در گفتوگو با تسنیم اظهار میدارد: «پروژههای سدسازی ترکیه تنها محدود به پروژه «گاپ» نمیشود و این کشور از ۲۰ سال پیش، ساخت ۱۰ ابرپروژه سدسازی را شروع کرده است؛ ترکیه با تکمیل پروژه «گاپ» پنج برابر ظرفیت دجله و فرات به روی آنها سدسازی کرده است و شکی نیست که این بارگذاری بیضابطه سبب وقوع ریزگرد در کشورهای پاییندست حوزه آبخیز دجله و فرات از جمله ایران و عراق خواهد شد.»
باغخانیپور در ادامه میگوید: «علاوهبر گاپ، پروژه سدسازی موسـوم به «داپ» نیز به روی بالادست حوزه رود ارس در حال بارگذاری است که با تکمیل آن، مشابه ایـن اتفاق در حوزه رود ارس نیز اتفاق خواهد افتاد.
رئیسجمهوری سابق ترکیه چند سال قبل عنوان کرد که «هر بشکه نفت در برابر هر بشکه آب» که این عبارت بهوضوح بیانگر هدف ترکها برای جلوگیری از ورود آبهای برونمرزی به کشورهای همسایه بهویژه ایران، عراق و... است.»
وی با بیان اینکه طبیعی است که دولت ترکیه ادعای ما مبنی بر تأثیر این سدسازیها بر بحران ریزگردها را غیرعلمی بداند، میگوید: « سیاست جمهوری اسلامی در قبال دیپلماسی آب باید ثابت باشد به این معنی که چه درجایی که بالادست هستیم و چه درجایی که پاییندست هستیم، باید رویکرد ثابتی داشته باشیم، به طور مثال اگر در موضوع افغانستان پاییندست هستیم، بتوانیم حق خود را مطالبه کنیم و اگر در موضوع عراق بالادست هستیم، حقابه این کشور را بپردازیم.»
الزام خودروسازان
به تعبیه دستگاه جذب آلایندهها
با کاهش حضور خودروهای شخصی در خیابان، میزان غلظت آلایندههای ناشی از احتراق بنزین در هوا نیز کمتر میشود. درصورتیکه سیستم حملونقل عمومی از سوختهای پاک بهره بگیرد، آلودگی هوا تا حد بسیار زیادی کاهش مییابد.
یکی از مهمترین منابع آلودگی در جوامع شهری دود حاصل از اگزوز خودروهاست. دودی که از ماشینها خارج میشود حاوی دیاکسیدکربن، ترکیبات گوگردی و سایر آلایندههاست که بهشدت باعث آلودگی هوا میشوند.
بابک بینا مهندس شیمی و کنشگر اجتماعی در این زمینه میگوید: «برخی کشورها در خروجی اگزوز اتومبیلها دستگاهی نصب شده که گازهای مضر و کشنده مثل دیاکسیدکربن و ترکیبات نیتروژندار را جذب میکند. سازمان حفاظت از محیطزیست بهعنوان متولی، باید خودروسازان را به نصب این دستگاه کوچک مجاب کند. در یکی از شهرهای پرجمعیت جهان که حدود 20 میلیون نفر جمعیت دارد با استفاده از این فنآوری، آلودگی هوا بهمراتب کمتر از تهران گزارش شده است.»
این مهندس شیمی در تکمیل صحبتهایش میگوید: «الزام کارخانهها به رعایت استانداردهای آلایندگی یکی دیگر از راهکارهای مهم کنترل آلودگی هوا است. پالایش و فیلتر گازها و فاضلاب خارج شده از کارخانهها یکی از روشهای مؤثر در کاهش آلودگی هوای محیط است.»
دلایل شدت روند آلودگی هوا
جوامع بشری سالها و دهههاست كه با مشكل ریزگردها، بحران توفانهای شن و گردوغبار برآمده از آن دست بهگریباناند. علت این بحران نیز آن است كه با ازبینرفتن پوششهای گیاهی در نواحی مختلف یا خشکشدن تالابها، اتلاف آبهای زیرزمینی، فرسایش خاک و... خاکریز برآمده از آن با یك باد به هوا بلند میشود و گاهی اوقات این فرآیند، جبهههای بزرگی از خاك با چند كیلومتر طول و ارتفاع را شكل داده و به نواحی دیگر منتقل میکند.
این جبهه خاک میتواند از قاره به قاره (از شمال آفریقا به آسیا، اروپا و حتی امریكای لاتین)، از یك كشور به كشور دیگر (از عراق به ایران و...) و نهایتاً از یك تالاب خشك شده به یك شهر دیگر به حركت درآید. اما هرچند این مشكل ریشهدار و تاریخی است، اما در دوران حاضر شرایطی پیشآمده كه این روند تسریع شده است. در واقع امروز هم با شدت توفانهای گردوغبار (یعنی حجم توفانها) و هم تکرار مستمر آنها مواجهیم.
دلایل شدت روند آلودگی هوا را به طور خلاصه میتوان اینگونه شرح داد:
نخست، مسئله تغییر اقلیم است كه موضوعی جهانی است. سالهاست دانشمندان متوجه این تغییرات اقلیمی شدهاند. علت آنها هم تولید گازهای گلخانهای است كه یك اثر گرمایشی را در زمین اعمال میکند. یكی از اثرات این تغییر كاهشی بارندگی (در برخی نقاط دنیا)، افزایش دما (در بسیاری از نقاط دنیا) و... است. آثار این تغییرات در خاورمیانه به عینه در حال نمایان شدن است. یعنی طی 30 سال اخیر سازمان هواشناسی كشور بارندگی كمتر، بارش برف كمتر و افزایش حداقل 2 درجهای دما را گزارش كرده است. بالطبع در اثر این شرایط، تبخیر آب كشور افزایش و كشور با مشكل كمبود آب مواجه میشود. وقتی دما بالا میرود، رطوبت خاك از بین میرود، تالاب خشك و در كل زمینه برای فرسایش خاك و ایجاد گردوغبار فراهم میشود.
علت دوم، مبحث منابع آب محلی و مدیریت سرزمینی و داخلی است. در این بخش هم ایران با مشكلات عدیدهای مواجه است. در كل، اگر بخواهیم با عدد و رقم نسبت و تناسب این مشكلات داخلی و خارجی را تعیین كنیم، بیش از
60 درصد ریشه مشكلات، به تحولات منطقهای و فرامنطقهای مربوط میشود و 20 الی 30 درصد مشكلات نیز منشأ داخلی دارند.
مهمترین اولویتهای پیشروی ما و سازمان جنگلها، بحث حفاظت از مراتع و جلوگیری از فرسایش خاك است. یكی از مشكلات بسیاری از بخشها از جمله محیطزیست، بحث یارانهها و سوبسیدها است.
در حوزه محیطزیست نیز یارانهها به شكل مراتع مجانی و بدون محدودیت نمود و ظهور پیدا میکند.
دو قدم اصلی در حوزه بینالمللی برداشته شد؛ یكی درخصوص افغانستان بود که در حوزه تالاب هامون کارهایی انجام شده است. واقعیت آن است كه كل حیات سیستان به این تالاب وابسته است و برای احیای حقابههایی هامون از طریق دیپلماسی با افغانستان برنامههای لازم انجام شده است. همچنین هامون در كنگره ذخیرههای زیستکره ثبت شد و یك مسئولیت جهانی برای حفاظت از هامون در كنار كنوانسیون تالابها شكل گرفت. دومین حوزه مرتبط با عراق بود كه بلافاصله گفتوگوهای قبلی با عراق احیا شد. پیشنهاد شده كه مركزی برای آموزش نیروهای عراقی احداث شود تا مهارتهای لازم برای احیای تالابها در عراق صورت پذیرد. از نهادهای بینالمللی نیز دعوت شده تا تغییرات اقلیمی منطقه را بررسی و مسئولیتهای خود را به انجام برساند.