چطور اوقات فراغت تابستانی را برای فرزندانمان به فرصت رشد تبدیل کنیم؟ (بخش پایانی)
برنامه‌ریزی فراغت با تکیه بر ظرفیت‌های فرهنگی و معنوی
گالیا توانگر
فراغت، شکوفه یا بهتر بگویم ثمره زندگی هر انسان است، زیرا تنها فراغت، امکان تملک آدمی را بر نفس خویش به وجود می‌آورد و ازاین‌رو کسانی را باید خوشبخت دانست که مالک چیزی واقعی در درون خود هستند، درحالی‌که بیشتر انسان‌ها از فراغت حاصلی جز این ندارند که با بی‌حوصلگی و بی‌برنامگی خویش رو‌به‌رو شوند. حماقت بزرگی است که آدمی به بهانه‌های واهی مثل گذران روزمرگی‌ها یا بدون برنامه‌ریزی، اوقات فراغت و تبلور استعدادهای خود را فدا کند.
هر نسلی در دنیای خودش، سرگرمی‌های خاص خودش را دارد. اگر شما علاقه‌مند به یک بازی یا تفریح هستید، دلیل نمی‌شود که فرزندتان هم عاشق همان تفریح باشد. داشتن یک برنامه جذاب برای اوقات فراغت، فرزندانتان را از غرق شدن در گوشی‌های هوشمند و فضای مجازی نجات می‌دهد.
زمینه‌ساز رشد و بالندگی
اوقات فراغت فرصت طلایی است كه می‌توان با آن، زمینه مناسبی برای رشد و بالندگی افراد فراهم آورد به‌شرط آنكه قدرش را بدانیم و با بی‌توجهی از كنارش نگذریم. در جوامع اولیه بین کار و اوقات فراغت مرز مشخصی وجود نداشت. اوقات فراغت نزدیک‌ترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگی افراد دارد و ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامعه نیز تنگاتنگ است، چون فرد می‌تواند در اوقات فراغت همان چیزی را که می‌پسندد، انجام دهد، شخصیت نهایی خود را بازیابد و آن را ابراز کند؛ بنابراین قابلیت‌های فرد بیشتر در عرصه اوقات فراغت جلوه‌گر می‌شود.
در فرهنگ عمید درباره تعریف اوقات فراغت چنین آمده است: «فراغت در فارسی به معنی آسایش و آسودگی از کار و شغل است. آنچه مسلم است اوقات فراغت فقط زمان آزادشده از بار کار نیست، بلکه فعالیتی غیراجباری است. فرد در این اوقات می‌خواهد که به اشتغالی بپردازد که باکمال‌میل به آنها علاقه نشان می‌دهد خواه به‌منظور استراحت خواه برای ایجاد تنوع» (عمید، 1378، 15: 906). از دیدگاه الهی اوقات فراغت در كنار اوقات كار قرار دارد و فرصتی است كه باید از آن برای پاسخ دادن به حسن كمال‌جویی بهره‌برداری كرد.
دکتر مرتضی رجوعی رئیس‌دانشگاه بین‌المللی امام رضا(ع)، مدیریت و برنامه‌ریزی (آینده‌پژوهی و مطالعات راهبردی) در اوقات فراغت، سبک زندگی و غنی‌‌سازی آن در جامعه با ترویج اوقات فراغت ورزشی، مطالعات مبانی اسلامی و دینی در اوقات فراغت، جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی (فلسفه و تاریخ) اوقات فراغت و مطالعات حقوق و اخلاق در اوقات فراغت ورزشی را از جمله مباحث مطالعاتی دانسته که بر کیفیت‌بخشی به برنامه‌های فراغت تأثیر ژرفی دارند.
رئیس دانشگاه بین‌المللی امام رضا(ع) در ادامه تاکید دارد: «توسعه ورزش منجر به مشارکت فعال شهروندان در زنجیره تقاضاهای مستقیم و غیرمستقیم جامعه می‌شود و همچنین با برنامه‌ریزی‌های اوقات فراغت شاهد توسعه اقتصادی مناطق محروم هستیم.»
وحید ساعتچیان دبیر دومین همایش ملی و اولین همایش بین‌المللی نیمه مجازی «اوقات فراغت» نیز معتقد است: «توجه به اوقات فراغت زمینه‌ای را برای بهداشت جسم و روان فراهم می‌آورد و از همین رو نیاز به توجه ویژه‌ای دارد.»
توجه به حوزه اوقات فراغت
و کاهش آسیب‌های اجتماعی
محمد مهر افزون مدیر آموزش‌وپرورش بروجرد در جلسه برنامه‌ریزی اوقات فراغت با اشاره به سخن خداوند در قرآن کریم که می‌فرماید: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ» هرگاه از امر مهمی فارغ شدی به امر مهم دیگری بپردازد، می‌گوید: «در قرآن کریم درخصوص توجه به اوقات فراغت جایگاه و آیات زیادی وجود دارد که این نشان‌دهنده جایگاه اوقات فراغت در دین اسلام بوده و باتوجه‌به اینکه اوقات فراغت مختص دانش‌آموزان است و متعلق به آن‌هاست، لذا ضروری است که خودشان باتوجه به علاقه‌مندی‌هایشان توسط خانواده‌ها در این مسیر هدایت شوند.»
مدیر آموزش و پرورش بروجرد هدفمند و نظام‌مند بودن داشتن اوقات فراغت را یک اصل مهم بیان کرده و می‌افزاید: «اگر به دنبال نتیجه خوب و ایده آلی از اوقات فراغت دانش‌آموزان هستیم باید اوقات فراغت هدفمند و نظام‌مند و با برنامه‌ریزی دنبال شود تا نتایج خوبی در پی داشته باشد و این اوقات فراغت باید دارای سه اثر مثبت باشد.»
مهر افزون خاطرنشان می‌کند: «رفع خستگی ناشی از سال تحصیلی، تفریح و سرگرمی، مهارت‌آموزی؛ یعنی در تابستان دانش‌آموزان مهارت‌هایی را بیاموزد که در زندگی اجتماعی خود از آن بهره ببرد، این سه اثر را باید اوقات فراغت داشته باشد.»
وی با بیان اینکه اوقات فراغت می‌تواند مسیر زندگی دانش‌آموزان را تغییر دهد، می‌گوید: «اوقات فراغت به لحاظ روحی و روانی و سلامت دانش‌آموزان تأثیر بسزایی دارد و باعث خلاقیت و شناسایی استعداد می‌شود اهمیت فعالیت‌های تفریحی و فراغتی و اجرای عملی این‌گونه فعالیت‌ها و برگزاری کلاس‌های فوق‌برنامه متناسب با نیازها، علایق و شرایط دانش‌آموزان باعث می‌شود تا دانش‌آموزان بتوانند در اوقات فراغت، وقت و توانایی‌های خود را به علایق خود اختصاص دهند و سلامت روان و موفقیت تحصیلی بیشتری را به دست آورند.»
مدیر آموزش‌وپرورش بروجرد با بیان اینکه برنامه‌های اوقات فراغت باید برای دانش‌آموزان متنوع و جذاب باشد تا موجب جذب بیشتر آنها شود، بیان می‌کند: «هرچه برنامه‌های متنوع‌تر و مورد علاقه دانش‌آموزان اجرا شود میل و رغبت آنان برای حضور در این برنامه‌ها بیشتر و امکان بهره‌وری از وقت و سرمایه‌ها بیشتر می‌شود.»
مهر افزون در ادامه متذکر می‌شود: «از کلیه دست‌اندرکاران این امر خواسته می‌شود نظارت بر نظم و انضباط در پایگاه‌های تابستانی داشته و ورود و خروج را کنترل کنند به امر بیمه‌ها در مکان‌های ورزشی سالن‌ها و کانون‌ها دقت نظر داشته و کلیه هزینه‌های دریافتی روند قانونی خود را طی کنند و مستندات کتبی امور مالی آن قابل‌مشاهده باشند.»
توجه به معنویات و خود‌سازی
اوقات فراغت بهترین زمان برای تمرکز بر معنویت است. هر روز زمانی را به انجام اموری اختصاص دهید که به ارتقای معنویت کمک می‌کند.
آنچه در روایات اسلامی به‌عنوان فراغت یا راه‌های پركردن اوقات فراغت مؤمنان بدان توجه شده است، معرفی طیفی از اشتغالات فراغتی و فعالیت‌های متنوع مسرت‌بخشی همچون تأمل در انفس و آفاق، گشت‌وگذار در طبیعت، سیروسفر، عبادت، صله‌رحم، ورزش و بازی به زبان ایجابی یا عاری بودن اشتغالات فراغتی از برخی ویژگی‌ها همچون لهو و لعب به زبان سلبی است كه مؤمنان می‌توانند به فراخور حال و با رعایت معیارهای ارزشی و هنجاری اسلام، به‌منظور كسب نشاط و شادابی برای ادامه زندگی خود، از آنها بهره‌گیری كنند.
از این‌روست كه دولت اسلامی باید به اقتضای مأموریت عام خود در حوزه شخصیت‌‌سازی، فرهنگ‌‌سازی و جامعه‌سازی، در بخش فراغت و تفریح به‌عنوان یكی از نیازهای همگانی، تمهیدات لازم را برای تأمین این مهم، متناسب با سطح انتظارات و ضرورت‌های عموم مردم فراهم آورد.
در این میان، رسانه ملی به‌عنوان مهم‌ترین و فعال‌ترین مركزیت رسمی نظام جمهوری اسلامی موظف است منطبق با الگوهای هنجاری این نظام، مأموریت خویش را درخصوص برنامه‌های متنوع فراغتی و تفریحی به انجام برساند و دراین‌خصوص فرهنگ‌سازی‌های لازم را انجام دهد.
علیرضا حق‌بیگی یک فرهنگی برایمان توضیح می‌دهد: «فراغت در نظام ارزشی اسلام جنبه فرهنگی و دینی دارد، بنابراین باید از رویكرد تفریحی و سرگرمی صرف به‌دور و در راستای فرآیند تكامل و رشد شخصیت اسلامی و انسانی و زمانی برای خود‌سازی باشد. اشتغالات فراغتی باید با افزایش توازن و تعادل میان انواع فعالیت‌های سالم، انگیزه‌های ناسالم را كاهش دهند.
ساعات فراغت باید فرصتی باشد كه انسان بتواند به ارزیابی عملكرد گذشته خویش بپردازد. عادت‌های ناپسند و زشت گذشته خویش را با رضایت و انگیزه باطنی ترك كند و فارغ از فشارهای روانی و خستگی‌های روحی و جسمی كه در غیر اوقات فراغت همیشه با آن روبه‌روست، بانشاط باطنی و روحیه‌ای عالی به كسب عادات خوب و شخصیت سالم بپردازد.»
وی در ادامه می‌گوید: «از دیگر اموری كه در پرداختن به امور فراغتی باید مورد توجه قرار گیرد، رعایت اولویت‌ها و مقدم داشتن امور ضروری بر اموری است كه در حیات و سعادت انسان اهمیت كمتری دارند. اوقات فراغت باید به‌گونه‌ای باشد كه زمینه پرورش استعدادهای فرد را فراهم آورده و روحیه مشاركت‌پذیری فعال فرهنگی و اجتماعی وی را تقویت كند.»
این فرهنگی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «برنامه‌های فراغتی باید مبتنی بر رضایت باطنی، انگیزه شخصی و اختیار فرد باشد و بستر مناسبی برای شكل‌گیری و ظهور انتخاب‌گری فراهم آورد؛ امری كه لازمه احساس استقلال و خودشکوفایی و تعالی انسان است و این امر به نوبه خود در پیشرفت و كاركرد هر چه بیشتر اجتماع نیز تأثیر دارد.
لازم است برنامه‌های فراغتی به عقل و تفكر در نظام اسلام توجه ویژه داشته و تقویت‌كننده ابعاد جسمانی و روحانی مانند كسب عزت‌نفس، شجاعت و... باشد.
برنامه‌های فراغتی نباید فردمحور باشد و باید بعد اجتماعی این برنامه‌ها محور قرار گیرد. به توسعه تحركات سازنده فردی و اجتماعی بینجامد.
در امور فراغتی باید احوال خود و سایرین موردتوجه ویژه قرار گرفته، از تضعیف شخصیت، احترام و عزت‌نفس خویش یا آزار و اذیت دیگران در قالب تحقیر، مسخره كردن و... پرهیز شود.»
عوامل بازدارنده و تسهیل‌کننده
در برنامه فراغت
فرید براتی سده روان‌شناس درباره عوامل بازدارنده در مسیر برنامه فراغت توضیح می‌دهد: «عوامل بازدارنده، به‌عنوان عواملی مؤثر بر اوقات فراغت، عواملی هستند که امکان شکل‌گیری یا انجام فعالیت‌های اوقات فراغت را محدود کرده و فرد درعمل و یا به طور ذهنی احساس می‌کند با وجود این عوامل، مشارکتش در انجام فعالیت‌های اوقات فراغت و لذت بردن از این فعالیت‌ها مهار (بازداشته) و منع شده است.
وی می‌افزاید: «اساساً برای انسان مشارکت در فعالیت‌های اوقات فراغت امری مطلوب است، حال اگر فردی در این فعالیت‌ها مشارکت نکند به علت وجود عوامل تحدید‌کننده‌ای است که نمی‌تواند بر آنها فائق آید. محققان منتقد به این دیدگاه معتقدند که توجه به عوامل بازدارنده دیدن نیمه خالی لیوان است و ما به‌جای توجه به این عوامل و به‌جای توجه به مفهوم «فراغت از...» باید به عوامل تسهیل‌کننده به مفهوم
«فراغت به...» بپردازیم. به‌این‌ترتیب و درصورتی‌که چنین شود، ما به نیمه پر لیوان توجه کرده‌ایم.»
این روان‌شناس درباره عوامل تسهیل‌کننده می‌گوید: «عوامل تسهیل‌کننده، عواملی هستند که به افراد امکان می‌دهد تا اوقات فراغت را شکل دهند یا در آن مشارکت کنند یا همکاری افراد را در چنین فعالیت‌هایی تشویق کرده یا افزایش می‌دهد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که تسهیل‌کننده‌های اوقات فراغت سلامت عمومی و سلامت روانی را ارتقا می‌دهند، دوستی‌ها را تحکیم می‌بخشند، ارتباطات اجتماعی افراد را مستحکم می‌سازند و به نوعی کیفیت زندگی افراد را افزایش می‌دهند.»
وی در ادامه می‌گوید: «محققان به‌طورکلی از سه دسته عوامل تحدید و تسهیل‌کننده اوقات فراغت یاد کرده‌اند که شامل عوامل درون‌فردی، عوامل بین‌فردی و عوامل ساختاری می‌شود. عوامل درون‌فردی آن بخش از ویژگی‌های شخصیتی هستند که در فرد انگیزه انجام فعالیت‌های اوقات فراغت را ممکن یا ناممکن می‌سازد، مثلاً درون‌گرایی و برون‌گرایی (تمایل به رفتن به سینما یا رفتن به یک سفر سیاحتی و یا پیک‌نیک). خود انگیزشی نیز به‌عنوان یک عامل مهم درون‌فردی عمل می‌کند.»
براتی سده درباره عوامل بین‌فردی توضیح می‌دهد: «این عوامل عبارت‌اند از افراد یا گروه‌هایی که اوقات فراغت یا ترجیحات مربوط را در فرد شکل داده و مشارکت او را در انجام فعالیت‌های فوق تسهیل یا تحدید می‌کنند.مثل مشارکت دوستان، تشویق دوستان، داشتن تجارب فعالیت‌ها و تمرینات ورزشی مشترک با دیگران.»
وی درباره عوامل ساختاری می‌گوید: «عوامل ساختاری آن بخش از عوامل کلان هستند که بر تصمیم‌گیری فرد برای مشارکت در فعالیت‌های اوقات فراغت اثر می‌گذارند. مدیریت و برنامه‌ریزی‌های کلان اجتماعی، ارزش‌گذاری و توجه به اوقات فراغت، نهادها و تشکل‌های مختلف مربوط از جمله وجود و دسترسی سهل و آسان به باشگاه‌های ورزشی یا نهادهای فرهنگی از این جمله هستند.»
براتی سده در پایان تاکید دارد: «در مجموع بررسی‌ها نشان می‌دهد که توجه به عوامل تسهیل‌کننده نه‌تنها به‌نوعی نگاه به نیمه پر لیوان است، بلکه اساساً پر دیدن تمام لیوان است و این است نیاز جامعه امروز ما.»