پرسش:

نفس انسان از چه ماهیتی برخوردار است و چه ابزارها و ساختارهایی را برای دستیابی به اهداف خود در اختیار دارد؟

پاسخ:

تعریف نفس و روح

نفس و روح انسان جوهری ملکوتی و حقیقتی ذاتا مجرد است که از جانب خدای متعال به او افاضه می‌شود. «و نفخت فیه من روحی» و از روح خودم به انسان دمیدم(ص-72) مجرد بودن نفس هم به این معنا است که طول، عرض و عمق ندارد و مادی نیست. اما از نظر فعل و عملکرد خارجی، مادی است نه مجرد، یعنی عملکرد نفس در خارج طوری است که در رابطه با مادیت است. به بیان دیگر اگر روح بخواهد عملی را در خارج انجام بدهد، چاره‌ای جز این ندارد که از ابزار مادی از قبیل اعضا و جوارح بدن استفاده کند.

دو چهره بودن نفس

نفس و روح انسان دو چهره دارد: یک چهره آن به سمت مادیت، شهوت و غضب است، و چهره دیگرش به سمت معنویت می‌باشد. به تعبیر دیگر روح به یک معنا، مجموعه قوا و فطرت‌ها است. فلاسفه درباره آن می‌گویند: «النفس فی وحدتها کل القوا» روح در عین یکی بودن، مجموعه‌ای از نیروها است. در رابطه با مادیت لذت می‌برد، و در رابطه با معنویت نیز لذت می‌برد. بنابراین اولیای خدا که عبادت و اطاعت خدا را انجام می‌د‌هند، از آنها لذت می‌برند و این لذت در رابطه با شهوت نیست، بلکه این لذت روحانی بوده و چه‌بسا آن بزرگواران دردها و ناراحتی‌هایی را نیز برای این لذات معنوی متحمل می‌شدند. امام علی(ع) می‌فرماید: پروردگارا! تو را برای اینکه از آتش دوزخت می‌ترسم و یا برای اینکه چشمداشتی نسبت به تنعمات بهشتی تو دارم، پرستش نمی‌کنم، بلکه تو را سزاوار پرستش دیده‌ام و پرستش می‌کنم.(بحارالانوار، ج67، ص197)

قوای اصلی روح و عملکرد آنها

نفس و روح انسان دارای چهار قوه اصلی است که عبارتند از 1- قوه عقلیه ملکیه 2- قوه غضبیه سبعیه 3- قوه شهویه بهیمیه 4- قوه وهمیه شیطانیه. قوه عقلیه ملکیه این است که روح انسان دارای نیروی عقلانی است که فرشته‌گونه است. قوه غضبیه نیروی خشم و قوه شهویه هم نیروی شهوت است. قوه وهمیه شیطانیه همان نیروی شیطانی است که در انسان وجود دارد و نقش مخربی ایفا می‌کند.

عملکرد قوای چهارگانه

1- عملکرد قوه عقلیه: عملکرد نیروی عقلیه فرشته‌گونه سه چیز است: الف) شناخت و درک حقایق اشیاء ب) تمییز میان خیر و شر و تفکیک میان نیکی و بدی ج) حالت فرماندهی نسبت به انجام خیر و نیکی و پرهیز از شر و بدی.

2- عملکرد قوه غضبیه: خشمگین شدن نسبت به هر چیزی که احساس کند مانعی بر سر راه  او است.

3- عملکرد قوه شهویه: نیروی شهوت در انسان، حرص ورزیدن به ماکولات و مشروبات و خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها و روابط جنسی و هرگونه لذتی است که او را بهره‌مند می‌سازد.

4- عملکرد قوه وهمیه: این نیرو در ارتباط با خدعه‌ها، نیرنگ‌ها و مکر و حیله‌ها کارایی دارد که از آن با نام نیروی شیطانی درون انسان یاد می‌کنند! کار ویژه این نیروی شیطانی همیشه این است که نیروی غضبیه و شهویه را در خدمت اهداف شیطانی خود قرار داده و آنها را تقویت می‌کند!

فواید قوای چهارگانه

1- فواید قوه غضبیه: انسان به وسیله آن دفع ضرر می‌کند و موانع را با نیروی خشم و غضب و تحریک سلسله اعصاب از بین می‌برد. اگر این نیرو در انسان نبود، هیچ‌گاه توان دفاع از خودش را نداشت و نابود می‌شد!

2- فواید قوه شهویه: انسان به وسیله نیروی شهوت منافع خودش را تامین می‌کند. در حقیقت بقای انسان به لحاظ مادی به دو عامل بستگی دارد: الف) جلب منعفت ب) تولید مثل که بقای نوع خودش را تضمین می‌کند.

3- فواید قوه وهمیه: نیروی وهمیه راه‌هایی را که به وسیله آنها انسان می‌تواند دفع ضرر یا جلب منفعت کند استنباط می‌کند. در واقع نقشه‌کشی و طراحی برای دو نیروی غضب و شهوت می‌کند تا آنها بتوانند به اهداف خود برسند!

4- فواید قوه عقلیه: از آنجا که انسان همیشه طالب بی‌نهایت است اگر این سه نیرو بدون قوه عقلیه بخواهند عمل کنند معلوم است که به کجا می‌روند! بنابراین وجود یک نیروی برتر برای کنترل آنها که عبارت است از عقل ضروری است. این قوه عاقله است که نیروی غضبیه و شهویه و وهمیه را مهار می‌کند و آنها را در مسیر و جهت تکامل و سعادت انسان قرار می‌دهد. عقل سه کارکرد اساسی در رابطه با شهوت و غضب انسان دارد: الف) کنترل مقدار مصرف نیرو ب) کنترل مکانی و موقعیت نیرو 

ج) کیفیت و چگونگی مصرف نیرو.