کمیت و کیفیت سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (بخش نخست)
رویش دوباره جوانه‌های اشتیاق به کتاب بعد از تأخیر کرونا
گالیا توانگر
هر گوشه که سر برمی‌گردانی چهره‌های مشتاق کتاب را می‌بینی که اگر محدودیت جیبشان نبود، همه کتاب‌های خوب را با خود به خانه می‌بردند. بعد از دو سال تاخیر کرونایی، اشتیاق به دیدن حضوری جدیدترین عناوین ناشرین مختلف را می‌توان در برق نگاهشان دید. نمایشگاه اگر چه به شلوغی سال‌های قبل کرونا نیست، ولی استقبال هم بیش از آن چیزی است که حدس زده می‌شد. آن‌هایی که بُن خرید کتاب دارند، عناوین جدید را رویت کرده، یاداداشت برمی‌دارند تا سر فرصت و در منزل به صورت مجازی خرید کنند. این همزمانی حضوری و غیر حضوری برگزاری سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران این فرصت را ایجاد کرده که عناوین جدید ناشرین مختلف در اقصی نقاط کشور به صورت مجازی قابل رویت، انتخاب و خرید باشند. فرصت سبزی که تا قبل از وقوع کرونا ایجاد نشده بود.
البته نباید فراموش کرد که این روزها هم مردم و هم ناشرین دررویارویی با افزایش قیمت‌ها هستند که بر بازار کتاب نیز تاثیر خودش را داشته است.
برای مثال بیشتر کتاب‌خوان‌ها حاضر نیستند برای کتاب شعر پولی بپردازند. شعر را در فضای مجازی جست و جو کرده و پیگیر پیج‌های شاعران در فضای مجازی هستند. اغلب منتظرند کتاب شعری به عنوان هدیه و مجانی به دستشان برسد.
وضعیت مجموعه داستان‌های کوتاه کمی بهتر است. خواندن داستان کوتاه نیاز به‌اندیشیدن و مشقت ذهنی دارد؛ بنابراین هر کسی ــ آن‌هم با ذهن خسته مردمان امروزیــ استقبال گسترده نمی‌کند. و در پایان رمان‌های ژانر عامه‌پسند و قطور کمی از دو گروه دیگر با استقبال بیشتری رو‌به‌روست، چون جنبه سرگرمی آن می‌چربد.
این روزها استقبال از کتاب‌های صوتی حتی از کتاب‌های پی‌دی‌اف بیشتر است، چون هم هزینه تهیه‌شان کمتر بوده و هم به راحتی در هر وضعیت زمانی و مکانی می‌توان آنها را گوش داد. اگر می‌خواهیم گام موثری برای کتاب‌خواندن مردم برداریم، چاره‌ای جز توجه ویژه به توسعه کتاب‌های صوتی نداریم، اگر چه بوی خوب ورق‌های کتاب و حس خوش تورق چیز دیگری‌ست.
مویی که به خرید نمایشگاه بند است
بخش حمل بار نمایشگاه این روزها بازارشان داغ داغ است. لطفی یک ناشر کتاب‌های رمان و شعر با گلایه می‌گوید: «هزینه حمل و نقل بار چند برابر شده است؛ چه در داخل نمایشگاه و چه هنگام انتقال کتاب‌ها به نمایشگاه. برای مثال برای حمل تنها چند بسته 50 تایی کتاب به نمایشگاه 200 هزار تومان پرداخت کرده‌ام.»
وقتی از بسته‌های 50 و 100 تایی می‌گوید، می‌دانم منظورش نهایت شمارگان برای یک عنوان است. چندی قبل که کتاب‌های شخصی‌ام را مرتب می‌کردم در صفحه دوم یک عنوان کتاب کودک و نوجوان که چاپش برای سال 68 بود با شمارگان 20 هزار نسخه در شناسنامه کتاب رو‌به‌رو شدم!
بهترین و جدیدترین عناوین کتاب در بازار نشر این روزها رقم شمارگانش به سختی به چند صد تا می‌رسد و این نشان دهنده مشکلات نشر و نیز کم شدن استقبال عمومی از خرید کتاب در سنوات اخیر است.
رضا محمدی یک بازدید‌کننده می‌گوید: «کتاب از یک زمانی در ردیف کالای لوکس قرار گرفت و اندک‌‌اندک از سبد خانوار حذف شد، اما برگزاری نمایشگاه کتاب با اعمال تخفیف برای خانواده‌های قشر متوسط امیدی است که لااقل برای فرزندان کودک و نوجوان خود کتاب خریداری کرده و آنان را علی‌رغم سختی تهیه کتاب با مطالعه آشتی داده و به این حسنه عادت دهند.»
علی صدارتی دانشجو، رو‌به‌روی یکی از غرفه‌ها از غرفه‌دار می‌پرسد: «می‌توانم در نمایشگاه با بُن دانشجویی خرید کنم؟» غرفه‌دار پاسخ می‌دهد: «بُن فقط برای خرید مجازی است.» این دانشجو با گلایه توضیح می‌دهد: «به ما می‌گویند: اگر350 هزار تومان خرید کنید، 150 هزار تومان آن بُن تعلق می‌گیرد. در واقع 200 تومان از جیب ما می‌رود و 150 بازگردانده می‌شود!»
ارتباط با مخاطبان دوردست
نمایشگاه مجازی اتفاق ویژه‌ای بود که در طی این دو سال رقم خورد، به طوری که باعث شد ما با مخاطبان خود در دورترین نقاط کشور ارتباط برقرار کنیم و بعد از نمایشگاه هم این ارتباط را حفظ کنیم.
لیما صالح رامسری مدیر یک انتشارات می‌گوید: «یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای نمایشگاه مجازی این بود که مخاطبان می‌توانستند، حتی بعد از نمایشگاه هم با ناشر در ارتباط باشند، نمایشگاه مجازی باعث شد با دورترین نقاط کشور ارتباط برقرار کنیم و بتوانیم کتاب بفروشیم و مخاطب انتشارات را بشناسیم و ما به عنوان ناشر بدانیم از چه نقاطی کتاب‌هایمان درخواست می‌شود؟»
لیما صالح رامسری می‌افزاید: «در سال‌های گذشته در نمایشگاه فیزیکی کتاب با گروهی از مخاطبان مواجه بودیم که به صورت اردویی از شهرستان‌ها می‌آمدند و برای دیدار با مولفین مورد علاقه خود جلوی غرفه صف می‌بستند و با نویسندگان محبوب خود دیدار می‌کردند، عکس یادگاری می‌گرفتند و کتاب‌شان را به امضای او مزین می‌کردند؛ بنابراین امسال نمی‌توانستیم بدون هیچ یک از این جاذبه‌ها در نمایشگاه حضور داشته باشیم. به نظرم وقفه دو ساله منجر به اتفاق مثبتی مثل شکل‌گیری نمایشگاه مجازی شد که دستاورد قابل توجهی است و باعث می‌شود تا با دورترین نقاط کشور ارتباط برقرار کنیم و بتوانیم کتاب بفروشیم.»
این فعال حوزه نشردر ادامه توضیح می‌دهد: «فروش مجازی نکات بسیار مثبتی در حوزه نشر داشت؛ در فرصت فروش مجازی هم مخاطبان خود را شناختیم و هم به عنوان ناشر متوجه شدیم از چه مناطقی کتاب‌های ما را سفارش می‌دهند؟ همین یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای نمایشگاه مجازی بود، به طوری که حتی بعد از نمایشگاه هم با ما مرتبط بودند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «عده‌ای نمایشگاه را به عنوان یک فروشگاه بزرگ یا مرکز پخش می‌بینند، ولی برای من هیچ وقت این طور نبود. نمایشگاه همیشه برای من محفلی بود تا با مخاطب کتاب‌هایمان ارتباط برقرار کنم و نقطه نظراتشان را درباره آثار جویا شوم. قبلاٌ نمایشگاه بیشتر یک رویداد فرهنگی بزرگ در غرب آسیا بود و خبرنگاران کشورهای خارجی می‌آمدند، گزارش تهیه می‌کردند، اما کم‌کم از این جایگاه فاصله گرفتیم و امروز فقط به بازار بزرگ خرید و فروش تبدیل شده است.»
این ناشر با اشاره به حجم بالای کار در پوشش‌دهی همزمان نمایشگاه حضوری و مجازی می‌گوید: «با اتمام کرونا به نظرم بهتر است نمایشگاه فقط به صورت فیزیکی برگزار شود و نمایشگاه مجازی بهتر است در ایام دیگری مثل دهه فجر برقرار شود، چرا که برای ناشر، خدمات‌دهی نمایشگاه فیزیکی و مجازی به صورت همزمان امکان‌پذیر نیست.»
نمایشگاه مجازی و حضوری
تقویت‌کننده یکدیگر
مهران عباسی یک ناشر با اشاره به همزمانی نمایشگاه حضوری و مجازی کتاب می‌گوید: «در این دو سال اتفاقات متفاوتی افتاده است، کرونا و مشکلات معیشتی مردم در این مدت دو تهدید جدی سبد برای خرید توسط کتاب بود. بحث دیگر دسترسی به کتاب بود که کرونا در کاهش اقبال مخاطب و تعطیلی فروشگاه‌ها موثر بود، اما در این دو سال برای گذراندن این دوره سخت مقاومت کردیم تا در برابر عواملی که بازار کتاب را کوچک می‌کند، بایستیم.»
وی می‌افزاید: «در نمایشگاه ۱۴۰۱ در مرحله تجدید چاپ کتاب‌هایی هستیم که در سال 1399 و ۱۴۰۰ منتشر شدند، آن زمان فرصت رونمایی و تبلیغات نداشتند و در حال عرضه هستند. ویژگی مهم نمایشگاه این است که اهالی کتاب یکدیگر را پیدا کردند. نمایشگاه کتاب، هم برای ناشران به عنوان تولیدکننده و هم مخاطبان به عنوان مصرف‌کننده امیدبخش ادامه دادن این فضا است. به عبارت بهتر، ما منتظر ایام نمایشگاه کتاب هستیم تا دیدار تازه کنیم. نمایشگاه این دوره نیز از سال‌های قبل چیزی کم ندارد و از جهت اقبال مخاطب قابل مقایسه با دوره‌های پیش است.»
عباسی درباره برگزاری همزمان نمایشگاه کتاب به شکل حضوری و مجازی تصریح می‌کند: «تا پیش از این یک نگرانی وجود داشت مبنی بر این‌که وجود نسخه‌های الکترونیکی کتاب در کنار نسخه‌های فیزیکی یک تهدید علیه فروش تلقی می‌شود، اما از نظر من این‌طور نیست و اتفاق فروش مجازی تقویت‌کننده فروش حضوری است و این دو علیه یکدیگر نیستند. نشر ما در عرصه فروش مجازی تجربه‌های خوبی داشته است. الان هم نسبت به این همزمانی خوشبینم.»
دغدغه هزینه‌ها و کم‌رنگ شدن کتاب
در سبد خانوار
مهم‌ترین دغدغه مردم، معیشت است، هر چه دغدغه معیشت پررنگ‌تر باشد، کالاهای فرهنگی از سبد خانوار کم می‌شود.
آمنه آدینه یک نویسنده، درباره برپایی نمایشگاه بعد از وقفه دو ساله می‌گوید: «نمایشگاه کتاب و نمایشگاه‌های با مضامین فرهنگی، مهم‌ترین رویداد برای اهالی فرهنگ هستند. دو سال کرونا باعث شد تا مردم ما از این رویداد محروم باشند، اما اتفاق مثبت استفاده از ظرفیت آنلاین برای فروش محصولات توسط ناشران در این مدت بود.»
این نویسنده افزایش قیمت کاغذ را عامل ضربه صنعت نشر دانسته و می‌افزاید: «آنچه به چرخه نشر در این سال‌ها ضربه زد، وضعیت اقتصادی بود. مانند گرانی کاغذ که متاثر از مسائل کلان اقتصادی بود، اما بر صنعت نشر تاثیر بسیار بدی گذاشت.»
آدینه ادامه می‌دهد: «من از سال ۷۷ که به تهران آمدم، هر سال در نمایشگاه حضور پیدا کردم. در مقاطعی به عنوان علاقه‌مند در این رویداد شرکت می‌کردم و در مقاطعی به عنوان نویسنده، اما نمایشگاه کتاب در همه این دوره‌ها، سرشار از حس خوب بوده است، وقتی نمایشگاه خلوت باشد ناراحت می‌شوم که چرا مردم نتوانستند در آن حضور داشته باشند؟» وی با اشاره به فضای تفریحی و فرهنگی نمایشگاه کتاب تصریح می‌کند: «نمایشگاه کتاب یک فستیوال است و گاهی اوقات خانواده‌ها نه صرفا برای خرید کتاب، بلکه برای تفریح به این جا می‌آیند.»
آمنه آدینه با اشاره به وضعیت اقتصادی و معیشتی جامعه تصریح می‌کند: «امسال که پس از دو سال وقفه کرونایی شاهد حضور پرشور مردم در نمایشگاه هستیم، اما باید برای قدرت خرید کتاب مردم فکری کرد. برای مثال به محصولات فرهنگی مانند کتاب یارانه تعلق گیرد تا همان‌گونه که به سایر محصولات یارانه تعلق می‌گیرد به کتاب هم تعلق گیرد.»
بازدیدهای گروهی
راهکاری برای حضور بیشتر مخاطبان
سیدغنی نظری خانقاه نماینده مردم خلخال و کوثر در مجلس شورای اسلامی معتقد است برای جذب و کشاندن مخاطب به نمایشگاه کتاب برنامه‌های زیادی با هدف تشویق و ترغیب مردم به فرهنگ مطالعه باید اجرایی شود. یکی از این راهکارها، بازدید گروه‌های مختلف از نمایشگاه کتاب است. وی در ادامه می‌گوید: «پس از دوسال چشم‌انتظاری امسال نمایشگاه کتاب به دو شکل حضوری و مجازی برگزار شده و این رویدادی است که برای اولین بار در سن سی‌وسه سالگی نمایشگاه کتاب تهران اتفاق افتاده است. دوستان یار مهربان با حضور در نمایشگاه حضوری و مجازی کتاب در جریان تازه‌های نشر کشور قرار می‌گیرند. در واقع نمایشگاه کتاب به ویترینی از نتایج فکر، اندیشه و پژوهش هزاران پژوهشگر و نویسنده در داخل و خارج از کشور تبدیل شده است.» وی با مثبت ارزیابی کردن نمایشگاه سی‌وسوم خاطرنشان می‌کند: «خرید از نمایشگاه مجازی کتاب برای آن دسته از علاقه‌مندانی مفید به فایده است که راهشان دور است و دوست دارند با کم کردن هزینه‌های رفت و برگشت، بیشتر کتاب بخرند. برگزاری نمایشگاه کتاب بعد از دوسال وقفه جای تقدیر دارد و من از همه دست‌اندرکاران و مسئولان آن تشکر می‌کنم.»
ماینده مردم خلخال و کوثر در مجلس شورای اسلامی در ادامه تصریح می‌کند: «گسترش فرهنگ مطالعه، بالا رفتن فرهنگ عمومی، آشنایی با دستاوردهای علمی و فرهنگی و تبادلات فرهنگی میان مهمانان خارجی و داخلی از جمله ناشران، سفرا، مسئولان و رایزن‌های فرهنگی، نویسندگان، مخاطبان و عموم مردم همه و همه در سایه برگزاری نمایشگاه کتاب اتفاق می‌افتد.
باید برنامه‌های زیادی برای جذب مخاطب به نمایشگاه کتاب تدارک دیده شود تا موجبات تشویق و ترغیب مردم به فرهنگ مطالعه را فراهم آورد. یکی از این راهکارها بازدیدهای گروهی مختلف از نمایشگاه کتاب است.»
نظری به خاطره‌ای از دوران دانشگاهی خود در بازدید از نمایشگاه کتاب اشاره کرده و می‌گوید: «هیچ وقت خاطره شیرین بازدید از نمایشگاه کتاب را در دوران دانشجویی‌ام فراموش نمی‌کنم. یادم می‌آید سال ۱۳۷۴ در دانشگاه اصفهان درس می‌خواندم.
آن زمان مسئول فرهنگی دانشگاه، فراخوان بازدید از نمایشگاه را روی تابلوی اعلانات دانشگاه اطلاع‌رسانی کرده بود و گروهی از دانشجویان نیز استقبال کردند. یک گروه چهل نفری که من هم جزو آنان بودم به نمایشگاه کتاب آمدیم و کتاب‌های درسی خود را خریداری کردیم، آن‌قدر کتاب خریده بودیم که نای بردن آنها را نداشتیم.
خاطره آن دوران من را هرسال به بازدید از نمایشگاه کتاب می‌کشاند و در حال حاضر هم که با وجود مسئولیت خطیر خدمتگزاری به مردم در مجلس شورای اسلامی، برنامه‌ام را طوری چیدم که امروز از نمایشگاه بازدید کنم.» نماینده مردم کوثر و خلخال در مجلس شورای اسلامی بر بازدیدهای گروهی از نمایشگاه کتاب تاکید کرده و می‌گوید: «انجام دادن گروهی دانش‌آموزی، دانشجویی، طلاب و حتی بچه‌های پیش دبستانی در بازدید از نمایشگاه کتاب یکی از ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی موثر برای حضور مردم در نمایشگاه کتاب است. ما در مجلس شورای اسلامی آماده تعامل با مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستیم و در کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی نیز در حوزه کتاب و کتابخوانی و صنعت نشر گام‌های مثبتی برداشته‌ایم.»