با گذشت دو سال از شیوع کرونا در دنیا، دانشمندان به دستاوردهای خوبی در کنترل این بیماری رسیده و توانستند با ساخت واکسن کرونا تا حدقابل توجهی جلوی مرگ‌ومیرهای چندصد نفر در روز را در کشورهای مختلف بگیرند. با این حال ویروس چموش کرونا همچنان در حال تغییر و تحول است و هر از گاهی رخ جدید از خود نمایان می‌کند و با جهش‌های خود آمار جهانی کرونا را دستکاری می‌کند.

در این میان یکی از ابعادی که در دوران همه‌گیری کرونا و حتی در پسا کرونا باید بیش از پیش به آن توجه شود، توجه به ابعاد روحی و روانی شیوع این بیماری است. سبک زندگی همه انسان‌ها از ابتدای شیوع کرونا تحت تاثیر قرار گرفته و بنا به آمار سازمان بهداشت جهانی و همچنین وزارت بهداشت کشورمان، میزان ابتلا به آسیب‌های روانی همزمان با شروع همه‌گیری کرونا تا حد قابل توجهی در دنیا و کشورمان بالاتر رفته است که می‌توان آن را یکی از ارمغان‌های کرونا برای بشر به شمار آورد.

اهمیت توجه به سلامت روان در کنار سلامت جسمانی همواره مورد تاکید متخصصان و کارشناسان بهداشت و سلامت‌روان بوده است. به همین بهانه، به سراغ دو تن از کارشناسان و متخصصان سلامت‌روان رفتیم و نظر کارشناسی آنها را نسبت به آثار و پیامدهای شیوع کرونا بر روح و روان جامعه جویا شده و توصیه‌های کاربردی آنها را دریافت کردیم.

 

شیوع حاد استرس و اضطراب 

ناشی از ویروس ناشناخته در بدو همه‌گیری کرونا

دکتر «رضا پورحسین»، روان‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در گفت‌و‌گو با کیهان در تشریح وضعیت سلامت و بهداشت‌روان پس از همه‌گیری بیماری کرونا در ایران و جهان اظهار داشت: کرونا به دلیل اینکه ناشناخته، نادیدنی و غیرمنتظره بود، استرس بیش از حدی در جامعه ایجاد کرد. شیوع حاد استرس و اضطراب ناشی از ویروس ناشناخته توسط همه در هر سن و طبقه‌ای احساس و ادراک شد. حال بر این استرس، خبرهای فوتی در ایران و کشورهای دیگر، ترس رسانه‌ها و بعضاً بیان حرف‌های متضاد از سوی مسئولان بهداشتی و اظهار نظرهای بسیار گسترده توسط پزشکان در فضای مجازی نیز اضافه شد و سطح احساس استرس و تبعات آن را گسترش داد.

روابط بین فردی 

ضامن سلامت روان و نشاط فردی و اجتماعی

پورحسین ادامه داد: طبیعی بود که با مزمن شدن استرس، اضطراب ابتلا به بیماری و مرگ، به تدریج ضمن بروز اختلالاتی مثل خُلق پایین، سردردهای روان‌تنی، سرآسیمگی، اختلال خواب، ناامیدی و یاس و کاهش شدید رضایت از زندگی بروز پیدا کرد. این اختلالات در کنار مشکلاتی که در روابط بین فردی و روابط جمعی شهروندان پیش آمد، قوت گرفت و در خلوت‌ها و خانواده‌ها، احساس تنهایی و نوعی تصور مبهم و دردناک از آینده شکل گرفت. روابط بین فردی همیشه یکی از دلایل سلامت روان و دریافت نشاط فردی و اجتماعی است. وقتی این روابط قطع و یا افول کرد، آدم‌ها به نشانگان «روابط گم شده» فکر کردند. نشانگان روابط گم شده، احساس خوبی را به آدم‌ها نمی‌دهد بلکه دنیای درونی فرد را با تخیلات و موارد دیگر پُر کرده و احساس تنهایی و خُلق پایین را به وجود می‌آورد.

غفلت از نیازهای کودک و نوجوان 

با اِعمال محدودیت‌های کرونایی

وی با اشاره به نتایج روانی محدودیت‌های کرونایی خصوصاً در میان کودکان و نوجوانان گفت: تعطیلی مدارس و ماندن کودکان و نوجوانان در خانه، ضمن اینکه در روند آموزش و تحول روانی آنها اختلالاتی ایجاد کرد، به تدریج بر اثر قرارگرفتن در قرنطینه روان‌شناختی و ارتباطی، نشانه‌های روان‌شناختی از جمله خستگی‌ها، بی‌حوصلگی‌ها، پرخاشگری‌ها، سوءتغذیه، اختلال در خواب و مواردی از این قبیل نیز بروز کردند.

قابل کتمان نیست که یکسری از نیازهای افراد در دوسال گذشته با توجه به محدودیت‌های کرونایی مورد بی‌توجهی قرار گرفتند، پورحسین با اشاره به این نکته بیان داشت: از نیازهای مهم اما ناگفته کودکان، نیاز به جابجایی در فضا، ارتباط با همسالان، تخلیه هیجانی، بازی‌های میدانی و همانند آن است که همه این‌ها توسط کرونا، قرنطینه و تعطیلی مدارس، بوستان‌ها، سینماها و... دچار مشکل شدند. در این شرایط طبیعی است که تنظیم‌گری هیجانی و عاطفی در کودکان از همسالان، همکلاسی‌ها و فامیل به والدین منتقل شد. با این حال باید دانست که والدین به خوبی نمی‌توانند هیجانات، شناخت‌ها و مولفه‌های روانی حرکتی را به خوبیِ همسالان کودک تنظیم کنند.

مسئولیت مضاعف والدین 

در دوران همه‌گیری کرونا

عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهیدبهشتی افزود: والدین در حدود دو سال گذشته علاوه‌بر جبران کمبودها و محدودیت‌های مالی، اقتصادی، خانوادگی، ارتباطی و تعلیم‌ و تربیت رایج فرزندان، عهده‌دار تنظیم‌گری روانی کودکان شدند و نیز وظیفه آموزش مدرسه نیز بیش از پیش به گردن آنها افتاد. بنابراین، والدین و به ویژه مادران نیز به دلایل مختلف احساس خستگی و ملال خود را بروز داده، شرایط موجود و حضور طولانی‌مدت فرزندان و حتی همسر خود در خانه را خوشحال‌کننده نمی‌دانستند. این احساس بارها در روند درمانگری روانی در کلینیک‌های روان‌شناختی توسط والدین و به ویژه مادران ابراز شده است.

ایجاد موج مثبت روانی 

با تزریق گسترده واکسن کرونا درجامعه

دکتر پورحسین با بیان این‌که اعلام سویه‌ها و پیک‌های مختلف شیوع کرونا به عنوان منبع استرس خود را نشان می‌دادند، اظهارداشت: اگر افراد می‌توانستند خود را به یک سازش نسبی روانی با شرایط کرونایی برسانند، خبرهای جدید از جهش ویروس و اعلام پیک‌های متعدد کرونا، جریان سازش روانی و تاب‌آوری را دچار اختلال می‌کرد. در مقابل، توجه دادن مسئولان بهداشتی به رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، کاهش فوتی‌ها، خبرهایی از ساخت واکسن، با نشاط کردن فضای رسانه‌ای، همچنین مدیریت اخبار کرونایی و نیز توجه معنوی مردم به موضوع بیماری و همانند آن، کمی از بار استرس منتشر شده را کم می‌کرد.

همان‌طور که در ماه‌های اخیر نیز شاهد بودیم، توزیع و تزریق گسترده واکسن کرونا در کشورمان و به تبع آن کاهش فزاینده آمار مبتلایان و فوتی‌های ناشی از کرونا، موجی از آرامش را در بین مردم ایجاد کرد. پورحسین با اشاره به این موضوع گفت: آنچه که در حد قابل ملاحظه‌ای توانست هیجان مثبت و امید را بطور نسبی به مردم ایران و جهان برگرداند، توفیقات بهداشتی در زمینه مطالعه، کارآزمایی، تزریق آزمایشی و تولید واکسن ضدکرونا بود. تولید واکسن و واکسیناسیون گسترده، عامل اول برای سازش روانی، امیدآفرینی و انگیزه بهتر برای زندگی به‌شمار می‌رود.

لزوم ایجاد «پیوست بهداشت روان» 

در پروژه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی

این روان‌شناس بالینی، ادامه‌دارشدن قرنطینه‌ها، تعطیلی مدارس، کاهش جدی ارتباط‌های بین فردی، تعطیلی بوستان‌ها و... را باعث افزایش مشکلات و ناسازگاری‌های رفتاری و گاهی افسردگی در بعضی افراد دانست و بیان داشت: وقتی حوادثی که برای آدم‌ها، تروما و بحران‌های روانی ایجاد می‌کنند (مانند جنگ، زلزله، سیل، پاندمی‌ها، اپیدمی‌ها) رفته‌رفته تمام می‌شوند، عموماً گَردی از افسردگی، اختلالات خُلقی و رفتاری و نیز ارتباطی، جامعه را 

فرا می‌گیرد که البته با یک نگاه روان‌شناختی و جامعه‌نگر قابل دفع است. بنابراین، در دوران پساکرونا توجه به مشکلات رسوب‌کرده روانی و رفتاری در میان مردم و به ویژه در کودکان و نوجوانان، ضروری است و شاید نیاز باشد همه پروژه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور «پیوست بهداشت روان» داشته باشند. در هر صورت نمی‌توان وضعیت باقیمانده از شرایط مبهم، مرگبار، مهاجم و گسترده کرونا را نادیده گرفت. صِرفِ کاهش مرگ‌ومیر و ابتلا و وسعت واکسیناسیون، برای بازیافتن سلامت عمومی روان کفایت نمی‌کند.

معنویت، تفریح و ارتباط‌بین‌فردی 

عواملی برای کاهش آسیب‌های روان‌شناختی

باتوجه به شرایط موجود و لزوم توجه به سلامت روان مردم در دوران کرونا و پساکرونا، لازم است تا یکسری اقدامات مقابله‌ای در برابر احتمال ایجاد آسیب‌های روانی به صورت گسترده در سطوح مختلف انجام شود. پورحسین در این رابطه گفت: با توجه به عوامل فردی و اجتماعی که در شرایط کرونایی موجب اختلالات گذرا و ماندگار روان‌شناختی شده‌اند، می‌توان به صورت مکانیزمی و محتوایی آنها را از سرِ راه برداشت یا حداقل تاثیر آنها را کاهش داد. بنابراین راهبرد ما در این مسیر و در شرایط پس از کرونا ایجابی و سلبی است. وقتی انرژی ذهنی و روانی جامعه به میزان زیادی صَرف پدیده‌ای به نام کرونا شده است، پس میزان زیادی از انرژی روانی آحاد جامعه هدر رفته است، به ویژه آنجا که با مشکلات اقتصادی پیوند خورده و انرژی بیش‌تری را هدر داده است. برای تنظیم‌گری انرژی از دست ‌رفته، می‌توان سه عامل را نام برد که می‌توانند انرژی‌های مصرف‌شده را تاحدی جبران کنند. «معنویت، تفریح و ارتباط بین‌فردی» سه عاملی هستند که نشاط‌بخش بوده و انرژی روانی تولید می‌کنند. اینکه چگونه می‌توان تاثیر و بروز این سه عامل را به ویژه برای کودکان و نوجوانان افزایش داد، بستگی به راهبردهای سلبی و ایجابی خانواده‌ها، رسانه‌ها، مدرسه، مسئولان بهداشتی، مدیران فرهنگی و برنامه‌ریزی‌های اجتماعی دارد. منطق همه فعالیت‌ها باید در جهت جاری‌شدن این سه عامل باشد.

توصیه‌های ضروری برای کاهش 

آسیب‌های روانی حاصل از همه‌گیری‌کرونا

این روان‌شناس بالینی در پایان به ارائه توصیه و راهکارهایی برای کاهش آسیب‌های روانی ناشی همه‌گیری کرونا در جامعه پرداخت و گفت: در حوزه‌هایی که نیاز به مداخله‌های بیش‌تری در روند کاهش استرس‌ها و اختلالات روانی وجود دارد، حضور و تاثیرگذاری مربیان، روان‌شناسان و مشاوران از طریق خانواده، رسانه ملی و مدارس تا حد زیادی راهگشا خواهد بود. با این منطق، بعضی راهکارهای ضروری پیشنهاد می‌شود:

1- ادامه مدیریت اخبار کرونایی.

2- بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها به شرط آنکه ملاحظات بهداشتی آن تامین شود.

3- ایجاد فضای نشاط‌آور در رسانه ملی؛ باتوجه به اینکه عمده مردم در خانه‌ها حضور دارند و روابط گم شده و نشاط خود را از رسانه طلب می‌کنند، این نیاز باید تا حد قابل ملاحظه‌ای برآورده شود.

4- ایجاد امکاناتی برای تخلیه هیجانی، بازی‌های میدانی و ارتباط با دیگران به ویژه برای کودکان و نوجوانان (البته با مجوز ستاد ملی مبارزه با کرونا).

5- مدیریت هر بیان، کلام، اعلام سیاست، سیاست‌گذاری، تصمیم‌گیری‌های ملی و منطقه‌ای که تلخ‌کامی‌ها را افزایش و فضای جامعه را ناامید کند.

6- گسترش روابط خانوادگی و فامیلی (با رعایت دستورالعمل‌ها).

7- به لحاظ شناختی این گزاره را به فرزندان خود بگوییم که «شرایط به وجود آمده مشکلاتی را برای همه فراهم کرده ‌است، اما انسانِ امروز می‌تواند با علم، حفظ روحیه و توکل به خدای بزرگ آن را مهار کند؛ کما اینکه تا حد زیادی مهار شده‌است.

باید توجه داشت، کار هنرمندانه آدم‌ها، پذیرش واقعیت‌های تلخ و شیرین زندگی و مواجه‌‌سازی با آنها برای کاهش آلام و رنج‌هاست. اعطای شناخت واقع‌گرایانه، مثبت‌اندیش، توکل و شناخت نسبت به زندگی به عنوان جریان تلخ و شیرین عمر، اگرچه نیازمند زمان است اما به صورت ریشه‌ای سازش‌یافتگی، تاب‌آوری و مدیریت انسان را در قبال پدیده‌های مختلف فراهم می‌سازد.

لزوم یادگیری مهارت‌های مقابله با استرس در زمان بحران

دکتر «سیما فردوسی»، متخصص روان‌شناسی بالینی و استادیار روان‌شناسی دانشگاه شهیدبهشتی نیز در گفت‌و‌گو با کیهان در رابطه با آثار روانی همه‌گیری کرونا در جامعه اظهارداشت: همه مردم خصوصاً در پیک‌های مختلف شیوع کرونا، شرایطی بحرانی را از نظر روانشناختی تجربه کردند. در واقع شیوع کرونا برای مردم با استرسی مداوم و بزرگ همراه بود، حال آنکه باید توجه داشت، افراد برای رویارویی با چنین استرس‌های مداوم و بزرگی باید روش‌ها و فنون مقابله با آن‌ را یاد گرفته باشند؛ به عنوان مثال، از جمله اقداماتی که خانواده‌ها می‌توانند انجام دهند آن است که اعضای خانواده وارد عمل شده و بدون عصبانیت، تنش و ترساندن کودکان، نوجوانان و همچنین بدون بروز اختلاف بین اعضای خانواده، راهکاری توام با آرامش را برای تعامل با یکدیگر انتخاب کنند، در واقع فراگیری مهارت حل‌ مسئله در این وضعیت می‌تواند حائز اهمیت باشد.

فردوسی افزود: در حال حاضر ریشه برخی از اختلافات خانوادگی ناشی از ترس و نگرانی حاصل از شیوع کرونا در خانواده‌ها است؛ به عنوان مثال، تعداد قابل توجهی از افراد با شیوع این بیماری، شغل و درآمد خود را از دست دادند و با محدودیت‌های متعددی رو‌به‌رو شدند. به هرحال باید پذیرفت که اکنون این وضعیت به وجود آمده و چنین محدودیت‌هایی نیز از همان ابتدا پیش‌بینی می‌شدند، بنابراین اگر به دلیل این اتفاق، خود، خانواده و نهایتاً جامعه پیرامون خود را از لحاظ روحی و روانی با چالش و تنش رو‌به‌رو کنیم، در آینده با فاجعه‌ای جهانی رو‌به‌رو خواهیم شد.

اهمیت سبک زندگی برای کنترل آرامش روانی بین اعضای خانواده

وی در توصیه به خانواده‌ها برای پیشگیری از قرارگرفتن در معرض آسیب‌های روانی بیان داشت: خانواده‌ها باید از یکدیگر حمایت کنند، با یکدیگر با گفتار و رفتار امیدوارانه برخورد کنند و خصوصاً در کنار کودکان و نوجوانان به آرامی کارهای روزمره خود را پیگیری نمایند، قرار نیست حالا که کودکان و نوجوانان به صورت مجازی درس می‌خوانند، شب‌ها نیز تا دیروقت بیدار بمانند و هریک از اعضای خانواده حتی در منزل نیز امور روزانه خود را نامنظم انجام دهند یا هیچ برنامه‌ریزی برای زندگی روزمره خود نداشته باشند. اگر برنامه و هدف در زندگی جاری باشد و سبک زندگی خانواده‌‎ها مانند دوران قبل از همه‌گیری این بیماری ادامه یابد، کودکان و نوجوانان نیز از اعضای بزرگتر خانواده یاد می‌گیرند که زندگی طبق روال گذشته در جریان است و از این طریق احساس آرامش می‌کنند.

ضرورت توجه به بیماری‌های روانی زمینه‌ای در دوران پساکرونا

از جمله اقشاری که بیش از سایر اعضای خانواده تحت فشارهای ناشی از همه گیری کرونا قرار گرفته است، کودکان و نوجوانان هستند، بنابراین لازم است تا والدین به این عزیزان توجه لازم را داشته باشند، اما پیش از این موضوع، سلامت روانی خود آنها برای محافظت از فرزندان بایستی در سطح قابل قبولی باشد. دکتر فردوسی در این رابطه گفت: باید مواظب بود تا نگرانی‌های والدین به کودکان و نوجوانان منتقل نشود، همچنین اگر خودِ والدین به مواردی همچون اضطراب، ترس، افسردگی و نگرانی مبتلا شده‌اند، لازم است تا حتماً از مشاور و روان‌شناس راهنمایی بگیرند. باید توجه داشت که برخی افراد دارای زمینه برخی بیماری‌های روانی هستند و شیوع کرونا و فشارهای روانی حاصل از آن باعث شده است تا زمینه این بیماری‌های روانی تجلی پیدا کرده و در افراد بیش از پیش ظاهر شود.

ابتلا به افسردگی و وسواس 

در نتیجه عدم حمایت خانواده و اطرافیان

این روان‌شناس بالینی، عمده‌ترین بیماری‌های روانی زمینه‌ای را که در همه‌گیری کرونا ظهور و بروز پیدا کردند را برشمرد و گفت: بیماری‌هایی همچون وسواس، اضطراب و افسردگی در کسانی که قبلاً زمینه این بیماری‌ها را داشتند، پس از همه‌گیری بیماری کرونا، بیش از سایر اختلالات ظهور پیدا کرده‌اند. در این بین باید در نظر داشت که عده قابل توجهی از افراد عمدتاً به دلیل «عدم حمایت خانواده و اطرافیان» به بیماری‌هایی چون وسواس و افسردگی مبتلا شده‌اند.

توصیه‌هایی برای ایجاد نشاط روانی بیشتر در بین اعضای خانواده

دکتر فردوسی در توصیه به خانواده‌ها در دوران کرونا و پساکرونا برای ایجاد نشاط روانی بیش‌تر و پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های روانی حاصل از شیوع این بیماری اظهارداشت: توصیه می‌شود که خانواده‌ها، کارها و برنامه‌های سرگرم‌کننده‌ای از قبیل تعریف داستان، کتاب‌خوانی، تماشای فیلم و یادآوری خاطرات مثبت گذشته، دیدن عکس‌ها و تصاویر خاطره‌انگیز و انجام بازی‌های گروهی و فکری برای خود و کودکان فراهم کنند. علاوه‌بر این‌ها دعا و نیایش نیز در هنگام اضطراب و نگرانی می‌تواند به خانواده‌ها برای کنترل اضطراب و استرس کمک کند.

جلوی انزوای اجتماعی و گوشه‌گیری کودکان و نوجوانان گرفته شود

وی، امید به آینده را خصوصاً در ایامی که روح و روان افراد تحت فشارهای محیطی قرار می‌گیرد، بسیار موثر دانسته و افزود: اگر به وضعیتی که در ابتدای شیوع کرونا در جهان ایجاد شده بود فکر کنیم، تا حد زیادی خیالمان آسوده می‌شود، چرا که آمار کرونا حداقل در کشور ما تا حد بسیار زیادی کاهش یافته، واکسن‌های موثری در کشور به مردم تزریق شده و دانشمندان به دستاوردهای مفیدی برای مقابله با این بیماری رسیده‌اند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهیدبهشتی ادامه داد: بهتر است به اتفاقات مثبت و مفید، همچون دستاورد دانشمندان و مسائل قابل پیشگیری و کنترل توجه کرد، می‌توان برای کودکان و نوجوانان برنامه‌های مفرح را- ترجیحاً در فضاهای باز و مطمئن- فراهم کرد. در واقع نباید اجازه داد که انزوای اجتماعی بر روان آنها تاثیر گذاشته و باعث گوشه‌گیری و بعضاً افسردگی آنها شود. با رعایت این نکات می‌توان برای کودکان و نوجوانان شرایطی فراهم کرد که از افزایش آمار ابتلا به اختلالات روانی همچون افسردگی و اضطراب در آینده ممانعت کرد.

نقش رسانه‌ها در آگاه‌‌سازی ضدواکسن‌ها

در میان همه حواشی و اتفاقات مختلف در ایام شیوع کرونا، عده‌ای نیز علیه واکسن کرونا شروع به ایجاد حرف و حدیث‌های غیرعلمی کردند، عده کمی هم علی‌رغم مشاهده نتایج مثبت تزریق واکسن کرونا، هنوز اقدام به دریافت واکسن نکرده‌اند، حال آن‌که این موضوعات به نوبه خود می‌تواند باعث برخی فشارهای روانی در جامعه شود. دکتر فردوسی درباره این مسئله گفت: بیش از هر چیز باید افراد ضد واکسن و کسانی که نسبت به تزریق واکسن کرونا مردد هستند را تشویق به مطالعه درباره اثربخشی واکسن‌ها کرد، در این خصوص رسانه‌ها و خصوصاً سیمای جمهوری اسلامی برای اطلاع‌رسانی و آگاه‌‌سازی افراد جامعه باید تلاش بیش‌تری از خود نشان دهند. 

وی بیان داشت: اگر روند بیماری و خطراتی که برای مبتلایان به کرونا ایجاد شد به عموم مردم نشان داده شود، شاید بتوان تا حد زیادی افرادی که نسبت به تزریق واکسن کرونا تعلل می‌کنند و حتی علیه آن دست به اقداماتی می‌زنند را برای دریافت واکسن کرونا ترغیب کرد. اگرچه توجه به ابعاد روانی عموم مردم در آگاه‌ ‌سازی‌ها مهم است، اما می‌توان با تلاش هوشمندانه و مناسب نسبت به تشویق افراد برای دریافت واکسن کرونا برنامه‌هایی را تدوین کرد. به عنوان مثال می‌توان با اشاره به بیماری‌هایی همچون وبا و سایر بیماری‌های ویروسی که سال‌های گذشته افراد را درگیر کرده بود و با واکسن مرتفع شدند، افراد ضدواکسن و مردد نسبت به تزریق آن را آگاه کرد.

دکتر سیما فردوسی در پایان تاکید کرد: «تزریق اُمید» برای روحیه خانواده‌ها و مخصوصاً در سلامت روان کودکان و نوجوانان تاثیر بسزایی برجای می‌گذارد. می‌توان با ایجاد رفتارهای مناسب، از جمله مواردی که در خلال گفت‌وگو به آن اشاره شد، جلوی ابتلا و تشدید آمار آسیب‌های روانی در خانواده‌ها را طی دوران همه‌گیری کرونا و پساکرونا گرفت و کنترل کرد.