رضا صفری
رهبر انقلاب در دیدار اخیر با جمعی از نخبگان و استعدادهای برتر علمی ‌کشور فرمودند: «من پیشنهاد می‌کنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجّه و تعمیق واقع می‌شود، مسئله هوش مصنوعی باشد که در اداره آینده دنیا نقش خواهد داشت؛ حالا یا در معاونت علمی ‌رئیس‌جمهور یا در دانشگاه باید کاری کنیم که ما در دنیا حدّاقل در [بین] ده کشور اوّل در مورد هوش مصنوعی قرار بگیریم که امروز نیستیم». به همین بهانه، ذکر چند نکته کوتاه درباره هوش مصنوعی و موضوعات پیرامون آن، خالی از فایده نیست:
یک: اگر هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) را در حد یک فناوری تنزل دهیم، در حقیقت یک نگاه کاریکاتوری به آن داشته‌ایم. هوش مصنوعی را نه یک تکنولوژی، بلکه باید فراتر از تکنولوژی دانست. یعنی ما با مجموعه‌ای از اصول، قواعد و روش‌ها رو‌به‌رو هستیم که با بهره‌گیری و جمع شدن آنها، چارچوب‌هایی برای ساخت یک ابزار پیشنهاد می‌شود. در نتیجه نباید فقط به محصول نهایی توجه کنیم و به عبارتی ما با یک الگواره (Paradigm) رو‌به‌رو هستیم.
دو: هر چند هوش مصنوعی کاربردهای گوناگونی دارد اما به‌طور کلی، یکی از اساسی‌ترین گام‌ها در اجرا و نظارت بر قوانین و همچنین کنترل جوامع در فضای سایبر، توجه به مسئله هوش مصنوعی است. کشورهایی که در این عرصه، صاحب فناوری و مستقل نیستند، در واقع خود را در پرتگاه قرار داده و طعم استعمار و استثمار را خواهند چشید. البته این کنترل و دخالت در امور افراد و سایر کشورها فقط در فضای سایبر اتفاق نمی‌افتد، بلکه در فضای فیزیکی هم رخ خواهد داد؛ زیرا ارتباط تنگاتنگ و مستقیم میان این دو فضا وجود دارد.
سه: قطعاً جمهوری اسلامی باید وارد مقوله هوش مصنوعی بشود اما نه با نگاه اومانیستی و غرایز حیوانی که در دنیای غرب مورد توجه قرار می‌گیرد. توسعه هوش مصنوعی باید در راستای افزایش توانایی‌های انسان و همچنین بهره‌برداری مفید او از دنیای پیرامون تعریف شود. بر اساس دیدگاه اسلامی، ممکن نیست که بگوییم با توسعه هوش مصنوعی باید به فکر عبور از دوران انسان باشیم. این سخن مربوط به کسانی است که انسان و جهان آفرینش را به خوبی نشناخته‌اند.
چهار: اساساًً از همان ابتدا باید مشخص شود که تعریف ما از هوشمندی چیست؟ آیا هوش اصطلاحی همان عقل است؟ چه فرقی میان هوش مصنوعی و هوش طبیعی وجود دارد؟ هوشمندی ماشین در زمره چه نوع هوشمندی قرار می‌گیرد؟ در صورتی که حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها به‌صورت عمیق به این موضوعات وارد نشوند، این دنیای کفر و الحاد است که مبانی خود را در این زمینه‌ها به نخبگان و عوام جامعه ما تحمیل خواهد کرد.
پنج: فلسفه غرب و نگاه انسان‌محوری در دنیای غرب، پس از سال‌ها اکنون به جایی رسیده است که هوش مصنوعی را با سازوکارهای مورد نظر خود به‌وجود آورده است. نکته‌ای که باید در نظر داشته باشیم این است که ضمن بومی‌کردن هوش مصنوعی و جریان یافتن مباحث علوم انسانی اسلامی در آن، با بهره‌گیری از فلسفه اسلامی و مبانی کلان اسلامی، به این فکر باشیم که حتی چیزی فراتر از هوش مصنوعی به دنیا معرفی کنیم. از این راه می‌توانیم از مرزهای دانش نیز عبور کنیم.
شش: باید مراقب بود که هوش مصنوعی مانند موضوعات مرتبط با فضای مجازی نباشد که ما را وابسته و به‌ اشغال سایبری دشمن درآورد و بعد به آن افتخار شود! آنچه که در هوش مصنوعی مهم است، کاربری و مصرف‌کننده بودن نیست- که در دنیای امروز عین عقب‌ماندگی است- بلکه صاحب فناوری بودن و ارائه مدل بومی ‌و مستقل مبتنی بر زیرساخت‌ها و پروتکل‌های داخلی است.
هفت: نکته دیگر این است که به بهانه پیشرفت در هوش مصنوعی، نباید برخی مقدمات و پیوست‌های ضروری را نادیده گرفت. اول اینکه زیرساخت‌های استاندارد آن طراحی و اجرا شود. علاوه بر این، باید مسائل اخلاقی مربوط به هوش مصنوعی که هم اکنون در همه جای دنیا این موضوع محل اختلاف‌نظر و چالش است، حل شود. همچنین همان‌گونه که مقام معظم رهبری قبلاًً نیز تصریح کردند، در مورد این نوع پدیده‌ها باید پیوست فرهنگی وجود داشته باشد.
ایشان چند سال قبل به این موضوع مهم‌ اشاره کردند: «ما گفتیم مسائل اقتصادی و مسائل گوناگون مهم پیوست فرهنگی داشته باشد، معنای آن این است که یک حرکت اساسی که در زمینه‌ اقتصاد، در زمینه سیاست، در زمینه سازندگی، در زمینه فنّاوری، تولید، پیشرفت علم می‌خواهیم انجام بدهیم، ملتفت لوازم فرهنگی آن باشیم».