عزم مردمـی و تدبیر مسئولان برای اوج‌گیری شور مطالعه
گالیا توانگر
کتاب و کتاب‌خوانی برای هر جامعه‌ای دارای اهمیت است. معمولاً محور توسعه در همه کشورها بر مبنای تحقیقات و مطالعات و کتاب‌خوانی است و کشورهایی که متمدن‌تر و پیشرفته‌تر هستند، سطح مطالعه‌شان نیز بالاتر است. غفلت از فواید کتاب و کتاب‌خوانی ما را از مزیت‌هایی همچون کسب علم و دانش، بهبود فعالیت‌های مغزی (دوری از زوال عقل و پیشگیری از بیماری آلزایمر)، کاهش استرس، بهبود حافظه و همچنین مهارت تفکر انتقادی محروم می‌‌کند و در ضمن فوایدی مانند تقویت واژگان و افزایش گنجینه لغات مغز، بهبود مهارت ارتباط، بهبود مهارت نوشتن و بهبود مهارت تمرکز از ویژگی‌هایی است که کتاب و کتاب‌خوانی برای ما به ارمغان می‌آورد. جنبه‌هایی همانند ایجاد سرگرمی سالم و ارزان، ایجاد انگیزه برای زندگی‌های پرچالش امروز، بهبود سلامت، بهبود اخلاق و بالارفتن اعتمادبه‌نفس و خلاقیت از ویژگی‌هایی است که هر عقل سلیمی آن را برای خود و فرزندان خود خواستار است که همگی این ویژگی‌ها مرهون اهمیت‌دادن به کتاب و کتاب‌خوانی است.
چنانچه اخلاق و منش و طرز تفکرمان همانند یک شهروند خوب و متمدن باشد و رفتار و نشست و برخاستمان طوری باشد که دیگران با دیدن ما به این احساس برسند که این فرد به‌واسطه کتاب خواندن و مطالعه رشد کرده، می‌توانیم الگوی مناسبی برای کتاب‌خوان کردن دیگران باشیم. اهدای کتاب به دیگران که باید باتوجه‌به علایق و خواسته‌های دیگران باشد.
امانت کتاب به مسافران
باتوجه‌به چالش‌های پیش‌روی فرهنگ مطالعه و به‌خصوص اینکه فرهنگ مکتوب ما ضعیف است، نیاز است به بهانه‌هایی چون هفته کتاب و کتاب‌خوانی برنامه‌هایی را برای شهروندانی که فرصت مطالعه کمتری دارند، ایجاد کنیم.
مرتضی بهرامی نژاد کارشناس رشته کتابداری چند توصیه خوب برای ترویج کتاب‌خوانی بین مسافران سیستم حمل‌ونقل عمومی دارد. وی می‌گوید: «یکی از این راهکارها ایجاد کتاب‌هایی به‌صورت مجازی و صوتی است تا آنها در اختیار مخاطبین- به‌ویژه مسافران سیستم حمل‌ونقل عمومی شهری- قرار بگیرند و بتوانند به‌راحتی به آن دستیابی داشته باشند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «برای ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی در مترو و اتوبوس چه خوب است که یک بانک کتاب صوتی مجازی برای مسافران شهری و حتی قطارهای مسافربری بین‌شهری در نظر گرفته شود. هر مسافری که وارد کتابخانه مجازی مسافران می‌شود، از تخفیف در بلیت و نیز دانلود رایگان کتاب صوتی برخوردار گردد.»
این کارشناس حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «ضمناً می‌توان در وسایل حمل‌ونقل عمومی شبکه وای‌فای رایگان در اختیار مسافران برای دانلود کتاب صوتی و نیز پی‌دی‌اف اختصاص داد.در ایستگاه‌های مترو و یا حتی در کوپه‌ها باید جایگاهی برای کتاب و مجلات طراحی شود. اگر مسافری علاقه‌مند بود، می‌تواند کتابی را از داخل کوپه‌ها با خود ببرد و مطالعه کند و در سفرهای بعدی یا در ایستگاه‌های مختلف تحویل دهد.
چالش اقتصادی پیش‌روی ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی
بشری حسینی یک دانشجو درباره چالش‌های اقتصادی خانواده‌ها برای قراردادن کتاب در سبد خریدشان توضیح می‌دهد: « متأسفانه در سال‌های اخیر قیمت کتاب به‌شدت افزایش پیدا کرده است و بسیاری از مردم علاقه‌مند به کتاب نیز نمی‌توانند بسیاری از کتب را خریداری کنند. اجرای طرح‌های تخفیف خرید کتاب به خانواده‌ها مجالی برای گشت‌وگذار در کتاب‌فروشی و خرید کتاب‌های به نسبت ارزان‌قیمت به وجود می‌آورد.»
و در ادامه می‌افزاید: «همین گرانی کتاب و البته برخی از مسائل محیطی زیستی نیز افراد را به سمت استفاده از کتاب‌های صوتی کشانده است. وقتی قیمت یک کتاب معمولی و متوسط به نزدیک ۱۰۰ هزار تومان رسیده است، طبیعی است که حتی علاقه‌مندان به این حوزه کمتر جرات خرید پیدا می‌کنند، ولی هنوز هم هستند افرادی که کتاب برایشان یک اولویت بوده و در همین شرایط نیز آن را می‌خرند.»
جلال صابری نژاد مدیرمسئول یک انتشارات می‌گوید:
« برنامه‌ریزی‌های جامع در زمینه کتاب‌خوانی، ایجاد فرهنگ جامع کتاب‌خوانی، برگزاری منظم برنامه‌های فرهنگی مرتبط با کتاب از طریق صداوسیما، مصاحبه با نویسندگان، تاریخ‌نگاران و افراد مرتبط با حوزه نشر از جمله اقداماتی است که می‌تواند در آوردن کتاب به سبد خانوارها مؤثر باشد.»
وی در ادامه می‌گوید: «این اقدامات باید در طول سال و زمان‌بندی مشخصی انجام شود. هیچ مستندی درباره تاریخ کتاب‌خوانی و پایتخت کتاب ساخته نمی‌شود. تا به حال افرادی می‌خواستند در این زمینه مستند تولید کنند، اما مواردی از جمله بودجه و سازماندهی باعث شده به مرحله اجرا نرسد. معمولاً یکی از عواملی که سد راه ساخت مستند در زمینه تاریخ کتاب‌خوانی شده، بحث‌های هماهنگی بوده است. همواره نگاه مدیران ما به فعالیت در زمینه کتاب‌خوانی به هفته کتاب محدود بوده است. این نگاه باید گسترده‌تر شود و مدیران، مشاوران فرهنگی و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به مقوله کتاب در دوره جدید نگاهی نو داشته باشند.»
این فعال حوزه نشر در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب در اقتصاد نشر تا حدی تأثیر گذاشت که می‌توان آن را در طول سال برگزار کرد. این رویداد ادبی به‌جای یک‌بار، باید دو بار در سال برگزار شود. به‌جای اینکه حمایت‌های کوچکی از صنعت نشر شود، ناشر باید بتواند در هفته کتاب چهار اثرش را معرفی کند تا با تخفیف به مخاطب عرضه شود. یک کار جمعی مانند برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب می‌تواند در اقتصاد نشر اثر بگذارد.»
امید‌آفرینی در ایام کرونا با شور مطالعه
ادبیات و فرهنگ و هنر به ویژه شعر، داستان، موسیقی و نمایش همیشه در روزگار سختی و عسرت، روشنی‌بخش زندگی آدم‌های روزگار ما بوده و هستند، حداقل در این یک مورد خاص می‌توان گفت که همه جای جهان این‌گونه است. ادیبان در بزنگاه‌های تاریخی به یاری مردم آمده‌اند و با خلق آثار امیدبخش در روزهایی که اندوه و هراس بر جان مردم مستولی شده است، پناهگاهی برای آنان هستند. خالقان این آثار به علت آنکه در خلوت به آفرینش هنری خود می‌پردازند، شاید کمتر از نظر روحی آسیب ببینند اما خلق‌وخوی آنها متأثر از وضع معیشت و روزگار مردم است.
اسدالله امرایی مترجم و نویسنده ضمن بیان مطالب بالا می‌گوید: «روزهای سختی بود، مدام دوستان و آشنایان خود را از دست می‌دادم. بسیاری از نامداران عرصه هنر و ادبیات را از دست دادیم و نتوانستیم تسلی‌بخش خانواده‌هایشان باشیم؛ انسان‌های بی‌نظیری که هرکدام ستونی برای جامعه فرهنگی به‌حساب می‌آمدند. خودم در این مدت مدام کارکرده‌ام که حاصلش به‌زودی معلوم خواهد شد؛ ترجمه کرده‌ام، کتاب خوانده‌ام، کتاب خریده‌ام و معرفی کرده‌ام. مدتی کارگاه‌های ترجمه برگزار کردم که به علت شیوع بیماری و محدودیت‌های تردد، آن را به‌صورت آنلاین اداره کردم. در فضای مجازی تا توانسته‌ام به معرفی کتاب و مناسبت‌های فرهنگی و... پرداخته‌ام.»
وی در ادامه می‌گوید: «یکی از راه‌هایی که می‌شود بر این بحران غلبه کرد و از فشار مالی بر خانواده‌ها و افراد کتاب‌خوان کاست، گسترش فعالیت کتابخانه‌ها در این ایام و ارائه خدمات آنلاین به خوانندگان است. این خدمات از ارسال کتاب برای اعضای کتابخانه‌ها گرفته تا اعلام کتاب‌های جدید و عناوین جدیدی که به کتابخانه‌ها اضافه شده و تشکیل گروه‌های کتاب‌خوانی و بحث و نظر است. البته شاهد هستیم که برخی از کتاب‌فروشی‌ها و انتشاراتی‌ها با تشکیل جلسات دورهمی و گروه‌های فرهنگی در شبکه‌های مجازی این کار را انجام می‌دهند.»
این نویسنده در پایان می‌گوید: «بسیاری از آثار درجه اول جهانی حاصل همین دوره‌های فلاکت و مصیبت‌های عمومی است. این داستان‌ها زمانی شکل می‌گیرند که مردم از وبا و طاعون‌گریخته‌اند. برای مثال بخش بزرگی از ادبیات آمریکا متعلق به دوران رکود اقتصادی بزرگ در دهه ۳۰ و بعد جنگ جهانی است.»
ترکیب بوی خوش کتاب و شیرینی!
یک قناد کتاب‌دوست تبریزی، قسمت زیادی از فضای مغازه شیرینی‌فروشی خود را به قفسه‌های کتاب اختصاص داده و با امانت دادن کتاب به‌صورت رایگان به مشتریان، شیرینیِ مطالعه را هم به مشتریان می‌چشانَد. یک طرف نان خامه‌ای و طرف دیگر ردیف کتاب‌ها خوش نشسته‌اند.
کافی است به عناوین کتاب‌ها نگاه کنید تا به علاقه‌مندی‌ها و دلدادگی صاحبِ مغازه به فلسفه، تاریخ و جامعه‌شناسی پی ببرید و با سبک مورد علاقه‌اش آشنا شوید. اینجا بدون هیچ منّتی می‌توانید حتی یک ساعت هم بایستید و کتاب مورد علاقه‌‌تان را انتخاب کنید و برای لحظاتی همدم کتاب باشید.
علیرضا رنجبران اصل، صاحب فروشگاه قنادی زاده تبریز و
٣٨ ساله است، وی می‌گوید: «با شوق‌وذوق فراوان طی سال‌ها توانستم چنین مجموعه ارزشمندی از کتاب‌های فاخر ادبیات ایران و جهان را جمع‌آوری کنم و به قنادی‌ام بیاورم.»
این شهروند کتاب‌دوست تبریزی با بیان اینکه بین یک کتاب‌خوان حرفه‌ای با فردی که فقط یک مدرک تحصیلی اخذ کرده، تفاوت هست و بیشتر ما تحصیل‌کرده هستیم تا اهل مطالعه، ادامه می‌دهد: «لذت خواندن کتاب غیرقابل‌وصف است، همچنین هنگامی که کتابی را امانت می‌دهم، احساس شعف می‌کنم. هدف من بیداری و افزایش آگاهی مردم است و برای رسیدن به این هدف بدون هیچ چشمداشتی هزینه می‌کنم.»
کتاب خواندن در دوره قرنطینه و چالش‌های مربوط به آن
با شیوع ویروس کرونا و اعلام قرنطینه عمومی در بسیاری از کشورهای جهان، مردم در خانه‌هایشان به سرگرمی‌های بسیاری روی آورده‌‌اند که مطالعه کتاب یکی از اصلی‌ترین آنهاست. حالا این مسئله مطرح شده که کتاب تا چه‌اندازه می‌تواند اضطراب و استرس مردم را کاهش دهد؟ و اینکه آیا مردم گرفتار با کرونا بااین‌همه استرس می‌توانند روی سرگرمی متمرکز شوند که نیاز به تمرکز و دور شدن از استرس دارد؟
از صدرا نجف پور یک روان‌شناس می‌پرسم: این روزها بسیاری از مردم می‌گویند به‌خاطر استرس کرونا نمی‌توانند روی مطالعه کتاب تمرکز کنند و به‌اصطلاح کتاب خواندن برایشان مشکل شده است. حالا به نظر شما اضطراب می‌تواند کاهش تمرکز را در پی داشته باشد؟
وی پاسخ می‌دهد: «اگر بخواهیم صادقانه صحبت کنیم، هنوز هیچ‌کس به طور دقیق درباره این موضوع چیزی نمی‌داند. البته مطالعه کتاب در کاهش استرس در مطالعاتی ثابت شده است، ولی هنوز ثابت نشده که استرس کاهش تمرکز را به دنبال دارد. البته اضطراب دو نوع است که یک نوع مربوط به آسیب‌های بدنی است و نوع دیگر به عوامل محیطی بستگی دارد. تمرکز برای مطالعه کتاب نیز به همین امر ارتباط دارد.»
از این روان‌شناس سؤال می‌کنم: آیا استرس باعث کاهش کارکرد شناختی در انسان می‌شود؟
وی می‌گوید: « البته منظور شما کتاب خواندن است. بله تا حدودی. استرس باعث اختلال در حافظه کوتاه مدت انسان می‌شود و تمرکز نیز یکی از نتایج همین حافظه کوتاه‌مدت است. به نظر می‌رسد کاهش حافظه کوتاه‌مدت در تمرکز و مطالعه کتاب تأثیر داشته باشد. چند مطالعه نشان می‌دهد وقتی مردم استرس دارند، احساس می‌کنند زمان سریع می‌گذرد و نمی‌توانند به‌راحتی تمرکز داشته باشند.»
در سؤال پایانی می‌پرسم: کارکردهای شناختی و حافظه روی کتاب‌خوانی تأثیر دارند؟
این روان‌شناس پاسخ می‌دهد: «البته بازهم به‌عنوان یک عصب‌شناس صادق می‌گویم که این بستگی به افراد دارد. به طور قطعی نمی‌شود درباره این مسئله حکم صادر کرد ولی تأثیر غیرمستقیم استرس بر حافظه کارکردی را نمی‌توان نادیده گرفت. پس همان‌طور که گفتید در دوران قرنطینه تمرکز کار سختی است و به خاطر همین شاید مردم بیشتر به‌سوی کتاب‌های داستانی و سرگرم‌کننده روی می‌آورند که کمتر به تمرکز نیاز دارد.»