ضرورت جدی تحول در تولید و مصرف غذا
قاسم رحمانی
تحقق خودکفایی کشاورزی علاوه‌بر تامین آب، راهکارهای غیر آبی هم دارد که در ترکیب با یکدیگر، کارساز می‌شود.
تولید و مصرف نهاده‌های دام و طیور بومی، تغییر ذائقه مردم از محصولاتی چون روغن و شکر به کره و شیرینی‌های طبیعی با فرهنگ سازی، به کارگیری طرح الگوی کشت و... از جمله این راهکارها می‌تواند باشد.
در این گزارش به راهکارهای غیر از تامین آب برای نیل به خودکفایی کشاورزی می‌پردازیم.
رعایت الگوی کشت
یکی از راهکارهای خودکفایی کشاورزی در عین صرفه‌جویی در مصرف آب، رعایت الگوی کشت است.
کارشناسان می‌گویند؛« الگوی کشت به مفهوم تعیین نوع گیاه یا محصول مورد کاشت، متناسب با مؤلفه‌های تأثیرگذار در تولید آن محصول است که ازجمله می‌توان به مؤلفه‌های آب و هوایی، فیزیکی و شیمیایی خاک، جغرافیایی، تنش‌های زیستی و
غیر زیستی است. همچنین مؤلفه‌های دیگری همچون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیت غذایی، تقاضا و بازار، اشتغال، دانش بومی و غیره نیز در طراحی الگوی کشت مدنظر قرار می‌گیرد.»
با چنین تعریفی از الگوی کشت، درک این مسئله که چرا این طرح برای کشاورزان حیاتی است، معلوم می‌شود اما چرایی اجرا نشدن آن خود حدیث مفصلی است. الگوی کشت در دولت قبلی مطرح اما هیچ‌گاه اجرا نشد. اجرای طرح الگوی کشت از اصلی‌ترین وعده‌های کاظم خاوازی؛ آخرین وزیر جهاد کشاورزی دولت قبلی بود که در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۹۹ که در جلسه رأی اعتماد خود در مجلس آن را مطرح کرد اما هیچ‌گاه انجام نداد.
خاوازی در تیرماه ۹۹ در نشست معاون اول رئیس‌جمهور، بر اجرای طرح الگوی کشت از مهرماه تاکید کرد اما در آبانماه همان سال با بیان اینکه «جهادکشاورزی به تنهایی نمی‌تواند الگوی کشت را اجرا کند»، از زیر بار آن شانه خالی کرد که کارشناسان این اظهارات را توجیه می‌دانند.
تمام کارشناسان کشاورزی و آب بر اجرای طرح الگوی کشت تاکید می‌کنند. علی اکبر محرابیان؛ وزیر نیرو درخصوص تأمین آب کشاورزی خوزستان، می‌گوید: «قرار شد با یک مدیریت دقیق و کنترل شده به شرط رعایت الگوی کشت، آب کشاورزی خوزستان را به صورت کامل تأمین کنیم»
تناسب کشت
و مصرف محصولات باغی و جالیزی
ایران در تولید انواع میوه و محصولات صیفی به ویژه از نوع آب بر، جزو 10 تا 20 کشور اول دنیا به شمار می‌رود اما کارشناسان بر ضرورت کشت این محصولات به‌اندازه مصرف داخلی تاکید می‌کنند که صادرکنندگان این محصولات، مخالف این راهبرد هستند.
رضا حسینی؛ کارشناس اقتصاد کلان می‌گوید:
« سالانه میلیون‌ها تن میوه و صیفی‌جات در کشور تولید می‌شود که بخش زیادی از آن به دلیل قیمت پایین خرید از باغدار، هدر می‌رود. چه تولید بالا باشد چه پایین، چون دلالان و انحصارگران بازار میوه تعیین‌کننده‌اند، میوه گران است و دولت‌ها در تنظیم زنجیره، موفق نبوده‌اند.»
او می‌افزاید:« تولید میوه و محصولات کشاورزی به ویژه آب برها باید با اولویت مصرف در کشور با قیمت قابل پرداخت برای همه اقشار باشد و آب باقیمانده به محصولات اساسی همچون گندم، برنج و نهاده‌های دام و طیور بومی اختصاص یابد. اولویت بعدی، صادرات میوه و محصولات کشاورزی به متحدان و همسایگان است که می‌توان به جای صادر کردن محصول نهایی، با صادرات فناوری‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نوین کشت، به آنها کمک کرد.»
چندی پیش، پوتین؛ رئیس‌جمهور روسیه اعلام کرد که هر گونه صادرات محصولات کالاهای اساسی ابتدا با اطمینان از تامین نیاز داخل و ذخیره‌‌سازی طولانی مدت انجام شود، این در حالی است که آمارها می‌گوید: «حجم کل تولید غلات روسیه با جمعیت
دو برابری ایران در سال‌های گذشته از 100 میلیون تن عبور کرده که در حقیقت به‌اندازه کل تولید محصولات کشاورزی کشور ماست.»
تولید نهاده‌های بومی
مرغداران می‌گویند که 70 درصد خوراک طیور؛ ذرت است. واردات نهاده‌های دام و طیور خارجی سالانه چند میلیارد دلار هزینه دارد و توزیع آن بر اساس آنچه از اخبار و گزارش‌ها و قیمت مرغ و تخم مرغ معلوم می‌شود، یکی از گرفتاری‌های ملت و دولت‌هاست.
محمود ناصری؛ پژوهشگر اقتصاد دانش بنیان می‌گوید:« یا باید در تولید ذرت خودکفا شویم یا خوراک بومی قابل خودکفایی به طیور بدهیم. به ویژه که سورنا ستاری؛ معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، سال گذشته گفته بود که لزومی ندارد از نهاده‌های دامی غیربومی استفاده کنیم و برای تولید نهاده‌های بومی در شرکت‌های دانش بنیان اعلام آمادگی کرده بود.»
یکی دیگر از راهکارها، صرفه‌جویی در مصرف نهاده با استاندارد‌سازی وزن دام و طیور است. علی کیانی راد؛ رئیس‌مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی، می‌گوید:« ذرت و کنجاله سویا مهم‌ترین نهاده وابسته در صنعت مرغداری است. البته متوسط وزن مرغ تولیدی در کشور ما بسیار بالاتر از میانگین جهانی است به طوری که وزن مرغ تولیدی در ایران بین ۲.۲ تا دو و نیم کیلوگرم است اما میانگین جهانی عددی بین یک و شش تا یک و هشت دهم است. بنابراین در این حوزه نیاز داریم که الگوی مصرف اصلاح شود.»
علی کیانی‌راد؛ رئیس‌مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی می‌افزاید:« در حال حاضر دانه وارداتی به کشور عمدتاً دانه سویا است. اگر فقط دانه وارد کشور کنیم و آن را در اختیار صنایع قرار بدهیم کارخانجات روغن کشی روغن آن را استحصال می‌کنند و کنجاله آن را نیز در اختیار تولید کنندگان دام و طیور قرار می‌دهیم.»
روغن وارداتی یا کره ایرانی
فعالان حوزه‌های سلامت از سال‌ها پیش، درباره مصرف بالای روغن و شکر در کشور هشدار می‌دادند. آنها که قبل از انقلاب را به یاد دارند هم از جایگزینی روغن نباتی وارداتی به جای روغن و کره حیوانی داخلی، همواره با تاسف یاد می‌کنند. گرانی و کمبود روغن خوراکی در اواخر سال 99 فرصت خوبی برای بازگشت به محصولات سالم داخلی به جای وارداتی‌های مضر فراهم کرد که دولت قبل از آن استفاده نکرد.
یک سرآشپز حرفه‌ای می‌گوید:« هر غذایی با روغن یا کره حیوانی خوشمزه‌تر می‌شود، به شرطی که بوی بد آن گرفته شود. کره‌های حیوانی پاستوریزه بوی بد ندارد. اگر مسئولان بتوانند روغن و کره حیوانی تولید داخل را با میزان چربی استاندارد به قیمت روغن وارداتی، عرضه کنند و فرهنگ سازی شود، علاوه‌بر کمک به تولید داخلی، جلوی خروج ارز ناشی از واردات روغن گرفته شده و مردم سالم‌تر زندگی می‌کنند.»
او می‌افزاید:« چه ضرورتی دارد که همه جا از روغن‌های وارداتی عمدتا مضر استفاده کنند. هر منطقه‌ای، می‌تواند روغن محلی خودش را مصرف کند. استفاده از روغن‌های بومی مثل زیتون در شمال کشور و دیگر روغن‌های محلی در جای جای کشور، بهتر است جایگزین روغن‌های وارداتی شود.»
برخی آمارها، حکایت می‌کند که 70 درصد مردم ایران چاق‌اند یا اضافه وزن دارند که دلیل آن مصرف بالای چربی، شیرینی و دخانیات است. همچنین
بر اساس آمارها، دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی
در صدر بیماری‌ها و دلیل فوتی‌هاست که این روزها با کرونا هم پیوند می‌خورند.
شکر یا شیرینی‌های طبیعی
شکر یکی دیگر از کالاهای مضر برای سلامتی است که تولید آن هر از چندی در کشور به خودکفایی می‌رسد مثل امسال. کارشناسان کشاورزی می‌گویند چغندر و نیشکر، آب بری بسیار دارد. البته آب بری بالا را درباره انواع میوه‌ها هم می‌گویند.
متصدی یک شیرینی فروشی قدیمی می‌گوید:
« هنر یک قناد این است که با استفاده از مواد شیرین طبیعی، شیرینی تولید و عرضه کند. قدیم‌ها کمتر از شکر استفاده می‌شد و جایگزینی شکر با شیرینی‌های طبیعی، از یادگارهای قبل از انقلاب است، مثل جایگزینی
روغن نباتی وارداتی به جای روغن حیوانی ایرانی.»
او می‌افزاید:«مردم باید برای حفظ سلامتی خودشان، استفاده از عسل، میوه‌های شیرین تازه و خشک شده، خرما و از این قبیل را جایگزین قند و شکر کنند. البته برای این کار باید تبلیغ کنند مثل آن زمان که با تبلیغ، شکر و روغن نباتی را جا‌انداختند. البته دولتمردان بدانند که هر خوراکی مفیدی در کشور ما خیلی گران است مثل عسل اصل و مرغوب یا گردو و بادام و پسته.»
یک راهکار آزمایش‌نشده
یکی از راهکارهای متناسب سازی تولید و مصرف کشاورزی، به کارگیری «کشاورزی قراردادی» اعلام می‌شود. در این طرح وزارت جهادکشاورزی و شرکت‌های خریدار محصولات، نوع و میزان کشت هر محصول را تعیین می‌کنند تا از مسائلی چون کشت محصول کم یا مازاد، جلوگیری شود.
سیدجواد ساداتی نژاد؛ وزیر جهاد کشاورزی می‌گوید: « برای تداوم تولید محصولات کشاورزی، خرید قراردادی جایگزین خرید تضمینی می‌شود و خرید قراردادی اصلی‌ترین برنامه ما در وزارتخانه خواهد بود.»
وی توضیح می‌دهد:« البته در شرایط کنونی خرید قراردادی محصولات کشاورزی در ایران فقط یک درصد محصولات را شامل می‌شود که عددی پایین است، زیرا در دنیا این عدد ۴۰ تا ۹۰ درصد است».
وزیر جهادکشاورزی می‌افزاید:« رویکرد ما این است که در حوزه تولیدات دامی و کشاورزی، خرید قراردادی را به پیش ببریم، یعنی صنایع ما به ویژه صنایع غذایی و دامی باید با کشاورز و دامدار قرارداد ببندند و تولید باید براساس قرارداد خرید انجام شود.»
ساداتی‌نژاد می‌گوید: « سهم بخش کشاورزی ما در بازار‌های منطقه حدود دو درصد است و آمریکا با دارا بودن چهار درصد جمعیت دنیا،
۳۷ درصد محصولات غذایی دنیا را تولید می‌کند.»
البته برخی مسئولان و مراکز آمریکا همچون سندرز می‌گویند:« 52 میلیون نفر در آمریکا گرسنه‌اند و
90 میلیون نفر دیگر در تهیه غذا و دارو مشکل اساسی دارند.» کارشناسان، غلبه نگاه سرمایه‌داری و سوداگری در بخش کشاورزی آمریکا بر تهیه غذا برای مردم را دلیل چنین پدیده‌ای می‌دانند.
یک هشدار جدی!
منابع رسانه‌ای، گزارش می‌دهند که بسته سیاستی حمایت از کشاورزی قراردادی گندم توسط شورای قیمت‌گذاری و اتخاذ سیاست‌های حمایتی محصولات اساسی کشاورزی تصویب و از سوی وزیرجهاد کشاورزی و رئیس‌این شورا برای اجرا ابلاغ شده است.
این ابلاغیه نشان می‌دهد که چند وزارتخانه و دستگاه دیگر باید در اجرای آن دخیل باشند و کم کاری یا نقص یکی از آنها می‌تواند ریسک ناپذیرترین فعالیت تولیدی کشور یعنی کشاورزی را با مشکلات عدیده‌ای مواجه کند.
وزیر جهاد کشاورزی و رئیس‌شورای قیمت گذاری و اتخاذ سیاست‌های حمایتی محصولات اساسی کشاورزی، در نامه‌ای به وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، امور اقتصادی و دارایی، صنعت، معدن و تجارت، سازمان برنامه و بودجه کشور، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و بانک کشاورزی، مصوبه این شورا در زمینه «بسته سیاستی حمایت از کشاورزی قراردادی گندم» را ابلاغ کرده است.
شورای قیمت گذاری و اتخاذ سیاست‌های حمایتی محصولات اساسی کشاورزی در بخشی از متن تصویب‌نامه کشاورزی قراردادی می‌آورد که منابع مالی مورد نیاز از محل اعتبارات مصوب در اختیار وزارت جهاد کشاورزی تامین می‌شود.
همچنین شرکت‌های مجری کشاورزی قراردادی از حمایت‌هایی برخوردار می‌شوند که تسهیلات بانکی جهت تامین مالی خرید و معافیت از شمول قیمت‌گذاری تکلیفی دولت در فروش کالاها و فرآورده‌های تولیدی حاصل از خرید محصول کشاورزی قراردادی است.
کامران رضایی؛ کارشناس اقتصاد کلان می‌گوید:
« اینکه کود و سم و بذر و... به کشاورز داده شده و پول آن در زمان برداشت دریافت شود و بیمه کشاورزان، طرح‌های بسیار خوبی است اما خطر کشاورزی قراردادی، احیای نظام ارباب رعیتی به شکلی جدید در صورت رها‌سازی حمایت مستقیم دولت از کشاورز است که زمینه‌ساز مهاجرت روستائیان به شهر، تغییر کاربری اراضی کشاورزی و... می‌شود.»
امید ملت‌های منطقه
ایران، امید کشورهای تحت ستم دنیاست و وزارت جهادکشاورزی، متولی خودکفایی کشاورزی و امید ملت ایران و محور مقاومت در بحث تامین غذاست.
محسن فراهانی؛ کارشناس اقتصاد کلان می‌گوید:
« برخی موضع‌گیری‌ها، حاکی از فقدان نگاه کلان نگر و همه‌جانبه‌نگر در سیاست‌گذاران ظاهرا دلسوز تولید غذا در کشور و البته منافع مخالفان خودکفایی کشاورزی است که آن را مزخرف خوانده‌اند و اکنون با اعمال یک روش نرم و به بهانه کم‌آبی نسخه «نکاشت» را در دست اجرا دارند.» وی می‌افزاید:« ماجرای تحریم بنزین علیه ایران، لبنان و ونزوئلا که با خودکفایی ما خنثی شد، باید برای ما درس باشد. دولت به هوش باشد که نکاشت، وابستگی غذایی ایران و محور مقاومت را به دنبال دارد. ما همواره باید مراقب امنیت غذایی خود و متحدانمان باشیم و بدانیم که آمریکایی‌ها از دهه 1950 به دنبال انحصار بازار غذا بر اساس منافع شیطانی خود هستند تا جایی که از گرسنگی دادن به ملت خود ابایی ندارند.»