حبیب نعمت‌اللهی
در نوشتار حاضر نویسنده درباره اهمیت جود و سخاوت و آثار متخلق شدن به این صفت الهی را بیان کرده است.
***
سخاوت، که به معنای جود و بخشش کردن است، یکی از صفات الهی و فضائل اخلاقی دانسته شده است. البته واژه سخاوت و مشتقّات آن در قرآن کریم نیامده، امّا مفهوم آن را مى‌توان با استناد به آیاتى که واژه‌هایی چون «من أعطى»، «یؤتى ماله» و... در آنها به کار رفته است، به دست آورد.
جود، بالاتر از سخاوت
برخی از محققان و مفسران درباره واژه و اصطلاح اخلاقی جود می‌نویسند: واژه‌های جود و سخاوت که در مقابل «بخل» است، غالباً در یک معنی استعمال می‌شود، ولی گاه از بعضی کلمات استفاده می‌شود که «جود» مرحله بالاتر از «سخاوت» است، زیرا در تعریف «جود» گفته‌اند: «بخشش بدون درخواست است که در عین حال، بخشش خود را کوچک بشمارد.» گاه گفته‌اند: «جود، خوشحال شدن از درخواست مردم و شاد گشتن به هنگام بخشش است.» بعضی نیز گفته‌اند: «جود بخششی است که مال را،مال خدا بشمرد و سائل را بنده خدا بداند و خودش را در این میان واسطه ببیند»، در حالی که «سخاوت» معنی وسیعی دارد و هرگونه بذل و بخشش را شامل می‌شود.
بعضی نیز گفته‌اند: «کسی که بخشی از اموال خود را ببخشد و بخش دیگر را برای خود بگذارد، صاحب سخاوت است و کسی که اکثر آن را ببخشد و مقدار کمی ‌را برای خود بگذارد، دارای جود است». مطابق تمام این تعریف‌ها «جود» مرحله بالاتر از «سخاوت» است.
به هر حال «جود» و «سخاوت» از فضایل مهم اخلاقی است. هر اندازه «بخل» نشانه پستی و حقارت و ضعف ایمان و فقدان شخصیت است، «جود» و «سخاوت» نشانه ایمان و شخصیت والای انسان است.
حال این سوال مطرح است که چرا و به چه هدفی باید اهل سخاوت و جود باشیم و از خود بگذریم و به دیگران توجه کنیم، به‌ویژه آنکه گاه خود بیشتر نیازمندیم و گذشت از خود و ایثارگری می‌تواند ما را از نعمتی محروم سازد و یا حتی در شرایط بحرانی قرار دهد، چنانکه با ایثار تنها خوراکی که بدان افطار می‌کنیم، در شرایط سخت و شکنجه‌آوری قرار می‌گیریم؟
از آیات قرآن می‌توان پاسخ این پرسش را به دست آورد؛ زیرا خداوند در آیاتی از قرآن به این موضوع توجه داده و به آثار و کارکردهای سخاوت و جود بشری‌ اشاره کرده است.
آثار سخاوت
1- در امان ماندن از سختی‌های قیامت
از جمله آثار و کارکردهایی که خداوند برای سخاوت و بخشش آدمی‌بر می‌شمارد، امنیّت از عذاب و فراهم شدن شرایط آرامش برای انسان در مهم‌ترین و سخت‌ترین شرایط آن یعنی در روز قیامت است که دست انسان جز به اعمال و نیات خویش به جایی بند نیست. خداوند در آیات ۸ تا ۱۱ سوره انسان به این کارکرد سخاوتمندی بشر‌ اشاره می‌کند و می‌فرماید که انسان برای در امان ماندن از شرور روز قیامت، می‌بایست دست به دامن سخاوت خالصانه‌ای شود که در آن تنها وجه‌الله منظور باشد.
2- گرایش به حق
از دیگر آثاری که برای سخاوت در آیات قرآن بیان شده است مسئله حق‌شناسى نسبت به دیگران است. خداوند در آیات ۵۸ و ۶۲ به سیره و روش حضرت یوسف(ع)‌ اشاره می‌کند که آن حضرت(ع) برای اینکه برادران خویش را متوجه مسئله حق‌شناسى و سپاسگزارى کند، فرمان می‌دهد تا سرمایه‌ای که برادران با آن گندم خریداری کرده‌اند به ایشان بازگردانده شود به‌گونه‌ای که خود آنان تا هنگام مراجعت و باز کردن گونی‌های گندم، از بازگشت سرمایه شان آگاه نشوند. این عمل از آن رو انجام می‌شود تا برادران نسبت به حضرت یوسف(ع) و حق‌گرایی وی آگاه شوند و اندک‌اندک به سوی حق گرایش یابند و سپاسگزار خداوند شوند و زمینه بازگشت آنان به سوی آن حضرت(ع) و حق فراهم شود.
در حقیقت حضرت یوسف(ع) با سخاوتمندی خویش می‌کوشد تا گرایش به حق را در برادران برانگیزد. مفسران بر این باورند که این مطلب را می‌توان از کلمه «لعلّ» به دست آورد؛ زیرا مقصود از شناخت «بضاعت» شناختن حق است؛ یعنى شاید حق آن را بشناسند و قدردانى کنند. (الکشاف، ج ۲، ص ۳۳۰؛ المیزان، ج ۱۱، ص ۲۱۰)
3- دستیابی به مقام صدیقین
از دیگر آثار سخاوت می‌توان به دستیابی به مقامات عالی انسانیت چون مقام صدیقین‌ اشاره کرد. کسانی که اهل سخاوت و بخشش‌اند، در مسیر الهی و خدایی شدن چنان گام برمی‌دارند که می‌توان گفت آنان آنچه را از حق یافته‌اند در عمل و زندگی خویش تصدیق می‌کنند. این‌گونه است که راستی و صداقت تمام و کمال را به نمایش می‌گذارند و در مسیر صدیقین گام‌های بلندی بر می‌دارند. خداوند در آیه ۱۷۷ سوره بقره می‌فرماید: وءاتَى المالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِى القُربى و... اُولـئِکَ الَّذینَ صَدَقوا.
در این آیه تبیین شده است که سخاوت و بخشش مال مورد علاقه، زمینه اى براى رسیدن انسان به مقام صدیقین و راستگویان می‌باشد که آنچه را دانسته و یافته‌اند با صداقت و در عمل نشان می‌دهند؛ زیرا انسان‌هایی که از بهترین‌ها تنها به سبب محبت خداوند، بذل و بخشش می‌کنند در چنان جایگاه معرفتی و شناختی قرار گرفته‌اند که خود را مجرای فیض الهی می‌یابند و متاله شدن را در خود جست‌وجو می‌کنند. این‌گونه است که با تمام میل و رغبت سخاوتمندانه از بهترین و عزیزترین مال خویش می‌گذرند و در این بخشش و سخاوت طیب خاطر دارند.
سخاوت به انگیزه محبت الهی
از آیاتی چون ۱۷۷ سوره بقره و ۸ سوره انسان می‌توان این معنا را به دست آورد که اهل سخاوت و جود، تنها بر پایه محبت الهی است که می‌بخشند و گذشت دارند. این بدان معناست که آنان انسان‌هایی هستند که فراتر از رنگ خدایی گرفتن، متاله شده و به صفات و اسمای الهی متخلق گشته‌اند، زیرا خداوند نیز به بندگان از در مهر و محبت می‌بخشد و جان می‌دهد و روزی می‌رساند.
اگر در برخی از روایات سخن از اخلاص در سخاوت آمده و به آیاتی چند از جمله آیه ۹ سوره انسان استدلال می‌شود، در حقیقت وجه دیگری از متاله شدن و متخلق گشتن به صفات الهی است؛ زیرا انسانی که در این درجه از اخلاص قرار دارد که تنها برای وجه‌الله کاری انجام می‌دهد، در حقیقت وجودش را وجه جمالی الهی فراگرفته و اثری از وجه خلقی در وی باقی نمانده است. به این معنا که چیزی جز وجه‌الله را نمی‌بیند و خود را نیز وجه‌الله می‌داند و امری بیرون از دایره وجه‌الله نمی‌بیند. این‌گونه است که همه هستی را وجه‌الله می‌یابد و بخشش و سخاوت از خود و همه چیزش را مأموریتی جز در مقام خلافت الهی نمی‌داند.
اینکه خداوند در آیه ۴ سوره قلم حضرت پیامبر(ص) را به خلق عظیم می‌ستاید، از آن روست که آن حضرت(ع) اهل سخاوتی این‌گونه بوده است. در روایتى از امام صادق(ع) آمده است: «خلق عظیم» سخاوتمندى و خوش‌خلقى است. (الامالى، طوسى، مجلس ۱۱، ص ۳۰۲، ح ۴۶؛ تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۹۱، ح ۲۳) همین سخاوت آن حضرت است که وی را مصداق وجه‌الله کامل و اتم قرار داده و تا مقام قاب قوسین او ادنی (نجم آیه ۹) بالا برده است. خلق عظیم وی خلق قرآنی است؛ زیرا قرآن تجلی واژگانی وجود آن حضرت(ص) می‌باشد.
اهل‌بیت پیامبر(ص) که همان نفس و نور وی می‌باشند، آنان نیز این‌گونه هستند و آنان نیز مصداق خلق عظیمی ‌می‌باشند که خداوند پیامبرش را بدان ستوده است.
بنابراین هر کسی که حتی مدعی دوستی و محبت اهل‌بیت (ع) می‌باشد و بر این باور است که خداوند ولایت محبت ایشان را بر همگان فرض کرده است می‌بایست در مسیر چنین تحولی گام بردارند و مانند آنان با سخاوت خویش گام‌هایی برای متاله شدن بر دارند. این مسئله برای شیعیان و پیروان اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) وجوب عینی می‌یابد؛ زیرا کسانی که بر باور ولایت اطاعت هستند نمی‌توانند گام بیرون از دایره اطاعت بگذارند و گام بر گام آنان برندارند.
نکته‌ای که نباید از نظر دور داشت اینکه کسانی که دوست دارند جایگاه ابدی در بهشت داشته باشند باید به سخاوت به دیده یک فریضه مهم بنگرند، چرا که نتیجه بخشندگی چیزی جز بهشت نیست، چنانکه امام صادق(ع) فرمود: طلبت الجنهًْ فوجدتها فی السخاء، بهشت را جست‌وجو کردم و‌ آن را در بخشندگی و سخاوت یافتم.(مستدرک‌الوسائل، ج12، ص173)