مجتبی باجلان

«هرکس در منطقه می‌خواهد سنگی جابه‌جا کند باید اول از ترکیه اجازه بگیرد و تحقق صلح در منطقه بدون ترکیه غیرممکن است»؛ این بخشی از سخنان رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه در مراسم رونمایی از یک پهپاد پیشرفته در این کشور بود. سخنانی عجیب که واکنش‌هایی را در فضای مجازی نیز به همراه داشت.
در جریان رژه پیروزی در «باکو»، پایتخت جمهوری‌آذربایجان نیز رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه که به عنوان مهمان ویژه، شانه‌به‌شانه الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان ایستاده و از قوای نظامیِ دو کشور سان می‌دید، ابیاتی از یک شعر قدیمی را خواند که تعبیرِ آن، اتحاد میان سرزمین‌های ترک‌نشینی بود که شامل استان‌های ترک‌نشین ایران هم می‌شد. واکنش‌ها به شعرخوانی اردوغان در ایران بسیار شدید و گسترده بود و روابط دو کشور را در مدتی کوتاه به شدت تیره کرد. موضوعی که برخی محافل سیاسی رسانه‌ای از آن به عنوان تلاش ترکیه برای گسترش امپراتوری موهوم این کشور به سمت مرزهای ایران یاد کردند.
واقعیت این است که سیاستگذاری خارجی دولت اردوغان طی یک دهه اخیر بر نمایش قدرت و تلاش برای معرفی ترکیه به عنوان یک بازیگر جهانی جدید متمرکز بوده است. ظهور یک بازیگر جهانی جدید با روندی از تحولات خشونت‌آمیز و مداخله‌جویانه در کشورهای همسایه مانند: عراق، سوریه، آذربایجان و حتی در شمال آفریقا به‌خصوص لیبی از سوی دولت ترکیه همراه بوده است.
در چارچوب اندیشه قدرت‌نمایی اردوغان است که متاسفانه تهدید و محاصره راهبردی ایران مورد توجه سیاستگذاران ترکیه قرار گرفته و این سیاست در حال تکمیل است. سیاست حمله به منافع راهبردی ایران از مسیر محاصره جغرافیایی ایران را می‌توان در مداخلات نظامی گسترده دولت اردوغان در سوریه، شمال عراق، مرزهای شمالی ایران در جمهوری آذربایجان و ارمنستان و حتی ترکمنستان مشاهده کرد
ترکیه به شدت از پیشرویِ ژئوپولتیک ایران به سمت شرق (به سوی سواحل مدیترانه) نگران شده و تحرکات اخیر این کشور نیز نشان می‌دهد گمانه‌زنی‌ها درباره توهمات مقامات ترکیه چندان شایعه هم نبوده است. در شرایطی که درگیری‌های پراکنده مرزی جمهوری آذربایجان با ارمنستان ادامه دارد، تلاش دولت ترکیه برای تهدید منافع ملی ایران در منطقه قفقاز شدت گرفته که ضرورت هوشمندی دستگاه سیاست خارجی کشورمان را می‌طلبد.
از یکسو آنکارا و باکو از تاسیس ارتش مشترک سخن می‌گویند. از سوی دیگر آذربایجان در حال ساخت و ساز و ایجاد ساختمان‌هایی در نخجوان و سرزمین اصلی خود برای ایجاد کریدور زمینی از طریق خاک ارمنستان است که این کشور را به دو نیم تقسیم کند و در این شرایط اگر چه در ظاهر تغییری در مرزهای ایران با جمهوری ارمنستان ایجاد نمی‌شود، اما در عمل این مرز تا حد زیادی خاصیت خود را از دست خواهد داد. چون کریدورهای انرژی و ترانزیت ایران با مانع کریدور جمهوری آذربایجان مواجه می‌شود. احتمالا این کریدور از مسیر روستای شغات به آذربایجانی‌ها داده خواهد شد و جاده‌ای از این روستا تا روستای بیجاناک در نخجوان کشیده می‌شود.
بر مبنای اعلامیه مشترک اردوغان و علی‌اف در شوشی که در خردادماه به امضا رسید، نیز کریدور زنگزور که ترکیه و آذربایجان را از طریق راه آهن و زمینی به هم متصل می‌کند و خط آهن نخجوان-قارص، عملیاتی خواهد شد، حمله به استقلال یا تمامیت ارضی یکی از این دو کشور به معنای تهدید هر دو کشور بوده و هر دو به کمک یکدیگر خواهند آمد و دو طرف همکاری‌های اطلاعاتی خود را گسترش می‌دهند.
جمهوری آذربایجان به علت رقابت ترکیه با ایران و تحت فشارهای آنکارا، برای عبور کامیون‌های ایرانی از آستارا به سمت روسیه و صادرات کالاهای ایرانی نیز کارشکنی می‌کند و به بهانه حضور برخی از این کامیون‌ها در منطقه تحت مناقشه قره باغ بارها مشکلاتی را برای کامیون‌های ایرانی ایجاد کرده است. ظرفیت پایانه جاده‌ای آستارا 300 کامیون در روز است، لکن به دلایل مختلف از جمله سنگ‌اندازی کشور آذربایجان تاکنون در اغلب موارد امکان استفاده کامل از این ظرفیت وجود ندارد. مشکلات اساسی این مسیر ترانزیتی از نیمه دوم سال 1399 آغاز و پس از درگرفتن جنگ
قره باغ میان آذربایجان و ارمنستان، تشدید شد.
به دلیل این کارشکنی‌ها ظرفیت کامیون‌های ورودی در مواردی به 30 دستگاه در روز کاهش یافته و زمان توقف آنها گاه بعضا به 8 تا 10 روز رسیده که موجب فساد کالاهایی همچون میوه‌ها، سبزیجات و صیفی‌جات می‌شود. اقدام به شکستن پلمب کانتینرها، تخلیه محصولات و سگ‌گردانی بر روی کالاها توسط گمرک آذربایجان در کنار هزینه‌بر و وقت‌گیر بودن، افت کیفیت و فاسد شدن محصولات را به دنبال دارد. آذربایجان همچنین برای عبور کامیون‌های ایرانی از خاک خود در مجموع 400 دلار هزینه و جریمه دریافت می‌کند، با افزایش تقاضا در فصل سرما برای صادرات کالا به روسیه، این معضلات منجر به افزایش 100 الی 200 درصدی کرایه‌های حمل (از 3 هزار دلار به 6 الی 8 هزار دلار) می‌شود. لازم به ذکر است که دولت ترکیه مناسبات و بستر ترانزیتی خود به روسیه را طوری سامان داده که هزینه ترانزیت هر کانتینر از این کشور به روسیه، در تمامی فصول سال ثابت و برابر 2 هزار دلار است.
دولت اردوغان در کنار تلاش برای محاصره اقتصادی و امنیتی ایران از شمال افغانستان تا آذربایجان و جلب همراهی پاکستان و ترکمنستان بدین منظور، به تحریک عینی و واضح نیروهای تجزیه‌طلب پان ترک نیز روی آورده است. داوود اوغلو نخست‌وزیر سابق ترکیه طی هفته‌های اخیر در یک مصاحبه زنده تلویزیونی با شبکه هابر ترک به صراحت از وجود شبکه جاسوسی این کشور در ایران خبر داد و افزود از این شبکه به عنوان اهرم فشار علیه ایران استفاده می‌شود. می‌توان حدس زد این شبکه در جریان جنگ اخیر
قره باغ برای تحریک احساسات مردم در استان‌های ترک زبان و ایجاد آشوب و ناآرامی در استان‌های غربی کشور چه اقدامات مخربی را انجام داده است.
این در حالی است که ترکیه به علت عضویت در ناتو و همراهی با بایدن به علت نگرانی از تبعات اقتصادی و سیاسی عدم همکاری با دولت آمریکا فرصت نفوذ در آسیای میانه، قفقاز و افغانستان را به دست آورده است. به دنبال به تفاهم نرسیدن ایران و آمریکا در قالب توافق برجام، ترکیه برای مقابله با چین و روسیه در این مناطق جایگزین ایران شده و ضمن همکاری با طالبان، آذربایجان و پاکستان تلاش می‌کند به دور مرزهای ایران دیوار بکشد. این وضعیت موجب تشدید تحریم‌های ایران، وخامت بیشتر وضعیت اقتصادی ایران و سوءاستفاده ترکیه از این وضعیت برای گسترش نفوذ خود در کشورهای همسایه ایران شده است. تداوم این وضعیت و گذشت زمان به نفع ایران نیست و موجب تضعیف هر چه بیشتر بنیه اقتصادی و موقعیت سیاسی و بین‌المللی جمهوری اسلامی خواهد شد.
باید توجه داشت که بی‌توجهی در این زمینه باعث قطع مرز ایران و ارمنستان، حضور نظامی اسرائیل در مرزهای شمال غرب ایران، تشکیل ناتوی ترکی، گسترش پان ترکیسم در شمال ایران، تغییرات فرهنگی و گرایشات مذهبی در شمال ایران، اقدامات خرابکارانه در ایران و تحریکات قومی خطرناک، حذف سوآپ گاز ایران به نخجوان و سوآپ گاز ترکمنستان به ترکیه از مسیر ایران، حذف گاز ایران به نخجوان و پایان رویای صادرات گاز ایران به ارمنستان، گرجستان و در نهایت اروپا و در نهایت حذف کریدور شمال- جنوب (مرز نوردوز- ارمنستان- گرجستان- داغستان- مسکو- سنت‌پطرزبورگ) و بخش عمده کریدورهای ترانزیتی و انرژی منطقه به دست ترکیه و آذربایجان خواهد شد.