آثار نماز در اوقـات آن
منصور پورخلیلی
خدا در قرآن بر دو گانه اقامه نماز و محافظت بر آن تاکید دارد. مراد از محافظت بر نماز، اقامه نماز در اوقات پنج گانه آن است، زیرا اوقاتی که به عنوان میقات با خدا در نظر گرفته شده، با توجه به مقتضیات زمانی است که انسان متزمن در زمان، می‌بایست به آن توجه یابد، چرا که زمان ها هر چند که به ظاهر همانند هستند، ولی در حقیقت، با هم فرق دارند. بنابراین، اقامه نماز در اوقات آن برای تقرب به خدا در زمان میقات بسیار مهم است که بارها خدا به عنوان محافظت بر نماز بر آن تاکید دارد. آثاری که برای انجام فریضه مهم نماز در اوقات آن بیان شده معلوم می‌کند که چرا در قرآن و روایات متواتر بر محافظت بر نماز در اوقات آن تاکید شده است.
***
اختلاف معنادار زمان‌ها از یکدیگر
زمان مقدار حرکت چیزی از مبدا تا مقصد، از مقتضیات ماده است. البته انسان زمان را با حرکت زمین و ماه محاسبه می کند. این گونه است که مدت حرکت دورانی زمین به دور خود در مدت بیست و چهار ساعت را یک شبانه روز قرار می دهد، چنانکه حرکت دورانی زمین به دور خورشید در مدت ۳۶۵ روز را سال و حرکت ماه در مدار خود به دور زمین به مدت حدودا سی روز را یک ماه قرار می دهد. در حقیقت انسان، این اختلاف و آمد و شدها در طول مدت معینی را زمان می داند و محاسبات و امور زندگی خویش را بر اساس آن سامان می‌دهد.
البته زمان به یک معنا اعتبار محض نیست، زیرا ریشه در مبدا انتزاعی دارد که آثار حقیقی بر آن بار می شود، به عنوان نمونه سال دارای فصولی است که زمان فصول در ارتباط با نزدیکی و دوری خورشید از زمین و نوع قرار گرفتن وضعیت زمین به خورشید، آن را موجب می‌شود. این گونه است که فصول متفاوت در طول سال با افزایش گرما و سرما و نیز بارندگی و خشکی تحقق می‌یابد که آثار آن به خوبی روشن و تاثیرات آن بر زندگی مردم کاملاً معلوم است.
از نظر آموزه‌های قرآن، هر چند که خدا و ساحت امر الله از زمان منزه و مبرا است، اما موجودات بسیاری به سبب مقتضیات وجودی آنان، متاثر از زمان و مکان هستند، زیرا متمکن و متزمن بودن آنان ضروری است که نمی‌توانند از آن رها باشند.
بر این اساس، امر الهی در ساحت خلقی بر مدار و محور زمان سامان می یابد. البته زمان‌ها به دلایلی از جمله آنچه به شکل تمثیلی بیان شده، دارای تفاوت و اختلاف معناداری است، به طوری که نمی‌توان هر زمانی را دقیقا مثل زمان دیگر دانست، از این‌رو حتی در مسائل عبادی، مساله زمان مطرح است، به طوری که ماه مبارک رمضان یا سحرها یا جمعه ها یا شب ها دارای خواص خودش است که می‌بایست به آن توجه ویژه داشت. از نظر قرآن، شب قدر از شب های عظیمی است که مقدرات هستی در آن شب رقم می‌خورد.(دخان، آیات ۱ تا ۴، قدر، آیات ۱ تا ۵)
ویژگی زمانی فجر خورشید
بر اساس آموزه‌های قرآن، هنگامه فجر از ویژگی خاصی برخوردار است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. لذا خدا خواهان قرائت قرآن در آن هنگامه خاص است و می‌فرماید: و قرآن الفجر کان مشهودا، و قرآن فجر مشهود (فرشتگان شب و روز) است.(اسراء، آیه ۷۸)
بر اساس روایات و تفاسیر، علت مشهود بودن قرآن در هنگام فجر، آمد و شد همزمان دو دسته از فرشتگان شب و روز است، زیرا جابجایی فرشتگان و نقل و انتقال آنان در طول بیست‌و چهار ساعت شبانه روز تنها در هنگام فجر اتفاق می‌افتد، یعنی در آن هنگام، فرشتگان شب به آسمان می‌روند و فرشتگان روز به زمین می‌آیند. این گونه است که از سوی این دو دسته فرشتگان قرائت قرآن، فجر مشهود است و هر دو بر آن شهادت می‌دهند، زیرا شاهد آن هستند.
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که در هنگام طلوع فجر بر خلاف غروب آن، اتفاق نادری هر بیست و چهار ساعت یک بار اتفاق می افتد، زیرا در هنگام طلوع فجر، میزان مغناطیس در کمربندی شمالی تا جنوبی که خورشید در آن در حال طلوع است، بشدت افزایش می یابد. این افزایش در عرض جغرافیایی طلوع خورشید از فجر کاذب آغاز و در هنگام فجر صادق به اوج خود رسیده و در نهایت در هنگام طلوع خورشید کاهش می یابد.
به سخن دیگر، در مدت زمانی یک ساعت کمتر یا کمی بیشتر که از آن به بین الطلوعین یاد می‌شود، یعنی مدت زمان طلوع فجر تا طلوع خورشید، میزان مغناطیس در مدار شمالی و جنوبی زمین که خورشید در حال طلوع است، بشدت افزایش می‌یابد که در طول شبانه روز بی‌نظیر است. از نظر ظاهری و ملکی می‌بایست آن را متاثر از تاثیرات خورشید بر زمین دانست، اما از نظر ملکوتی و باطنی نمی‌توان آمد و شد فرشتگان شب و روز را در این مقطع زمانی نادیده گرفت، زیرا فرشتگان هر چند که موجوداتی مجرد هستند، ولی می‌توانند در ماده تصرف داشته باشند و آثاری را به جا گذارند، چنانکه تاثیرات حضور آنان در جنگ و کشتن انسان ها به امر الهی از جمله موضوعاتی است که خدا در قرآن بصراحت از آن یاد کرده است.(آل عمران، آیات ۱۲۴ و ۱۲۵)
تاثیرات مغناطیسی و غیر مغناطیسی ستارگان و خورشید و ماه بر زمین و موجودات زنده امری قطعی است، چنانکه هنگام بدر کامل ماه، تاثیرات چنان است که جزر و مد عظیم در اقیانوس‌ها ایجاد می‌شود. این تاثیرات حتی بر انسان و نطفه انعقادی نیز تاثیر می‌گذارد و در رشد یا کاهش آن تاثیر مستقیم به جا می‌گذارد. این گونه است که زمان‌ها به سبب تفاوت و اختلافی که با هم دارند، شرایطی خاص برای زمینی‌ها از جمله انسان‌ها ایجاد می‌کنند.
خاصیت شب این است که در آن امکان پذیرش قول ثقیل و مطالب عمیق علمی فراهم‌تر است، از این‌رو قرآن در ناشئه اللیل نازل می‌شود.(مزمل، آیات ۵ و ۶)
اهمیت محافظت بر اوقات نماز و آثار آن
اوقات نماز دارای خواصی است که باید به آن توجه و اهتمام داشت، زیرا انتخاب اوقات پنجگانه نماز در صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشاء بدون حکمت و علت نیست. البته بسیاری از اسرار و حکمت های اوقات نماز و میقات با پروردگار در نماز نهان است که دسترسی به آنها جز به تعلیم الهی و بیان و تبیین معصومان(ع) مقدور نیست، زیرا از مصادیق علومی است که خدا در قرآن در وصف آن حتی به پیامبرش فرموده است: لم تک تعلم، نمی‌توانستی بدانی، ولی خدا آن را به پیامبرش تعلیم داده و خدا آن علوم غیرقابل تعلیم به تعلیم عادی را به انسان آموخت(بقره، آیه ۱۵۱) که از جمله آنها تعلیم آثار نماز در اوقات آن است.
خدا در قرآن خواهان آن است که نمازها در اوقات آن اقامه شود. از این رو افزون بر وجوب اقامه خواهان توجه و اهتمام بر محافظت بر نماز می‌شود که به معنای محافظت بر اوقات و شرایط گوناگون ظاهری و باطنی و نیز مادی و معنوی آن است. خدا در قرآن در وصف مومنان و رستگاران به این نکته توجه می‌دهد که آنان نه تنها اهل اقامه نماز هستند، بلکه بر اوقات و دیگر شرایط نماز محافظت می‌کنند(تفسیر المیزان، ج ۷، ص ۳۸۹)، یعنی همان‌طوری که از ناموس خویش محافظت می‌کنند که مورد تعرض قرار نگیرد، اجازه نمی‌دهند تا ناموس نماز ایشان از سوی شیاطین مورد تعرض قرار گیرد و زمان و وقت نماز از دست برود.(بقره، آیه ۲۳۸، انعام، آیه ۹۲، مومنون، آیه ۶، معارج، آیه ۳۵)
این‌گونه است که مسلمانان پس از اسلام آوری، بیشتر اوقات بیش از آنکه به زمین بنگرند به آسمان می‌نگرند تا هم اتصال خویش را با ذکر الله با خدا دائمی کنند و هم با نظارت به آمد و شد خورشید و ماه و ستارگان اوقات دقیق نماز را به دست آورده و در هنگام میقات به ملاقات پروردگارشان برسند.
از نظر قرآن، مومنان به‌عنوان نمازگزاران نه تنها از زوال خورشید تا شامگاهان نماز می‌گزارند و در هنگام طلوع فجر با خواندن نماز، قرآن را به شهود می‌گذارند، بلکه با تهجد شبانه به‌عنوان نافله شب بر آن هستند تا خود را به مقام محمود در این میقات برسانند و صادقانه آمد و شد خویش را در همه امور و عرصه‌ها به نمایش گذارند، چرا که این‌گونه است که حق در آنان ظهور می‌یابد و باطل از میان می‌رود و دل‌های خویش را به نور قرآن و نماز روشن کرده و شفای روحانی می‌یابند و شاکله شخصیت الهی خویش را شکل می‌بخشند و روحانیتی از جنس روح الله می‌گیرند.(اسراء، آیات ۷۸ تا ۸۶)
در آموزه‌های اسلامی آثاری برای اقامه نماز در اوقات آن بیان شده که از جمله آنها می‌توان به ملاقات با پیامبر و تضمین بهشت(ثواب الاعمال، ص ۲۹)، برآورده شدن حاجات و مستجاب دعوت بودن(بحارالانوار، ج ۱۳، ص ۳۲۷)، مصون ماندن از بلایای دنیوی(مستدرک الوسایل، ج ۳،ص ۱۴۹)، خاموش شدن آتش گناهان(امالی صدوق، ص ۴۹۶)، مصونیت از انحراف عقیده هنگام احتضار و مرگ(من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۳۷)، نورانیت نمازگزار و دعای خیر الهی(وسایل الشیعه، ج ۴، ص ۱۰۸)، نجات از گرفتاری‌ها و مصیبت‌های دنیوی و اخروی(بحارالانوار، ج ۸۰، ص ۹)، مصونیت از غفلت و آثار آن(کافی، ج ۳، ص ۲۷۰)، رهایی از شیطان به سبب‌ترس شیطان از نمازگزار میقاتی(ثواب الاعمال، ص ۲۳۰) و مانند آنها اشاره کرد.
در روایات بر نماز اول وقت بسیار تأکید شده است، زیرا خواندن نماز در اول وقت به معنای همان محافظت بر اوقات پنجگانه آن است. از پیامبر(ص) روایت است که فرمود: الامور مرهون باوقاتها، کارها در گرو زمان خود است.(بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۶۶) پس نماز به‌عنوان یک امر مهم در رهن اوقات خودش است که می‌بایست بر آن محافظت کرد.
انسانی که اهل ایمان و تقوای الهی است هرگز کاری از جمله تجارت و خرید و فروش، او را از ذکر الهی که مهم‌ترین آنها نماز است باز نمی‌دارد.(نور، آیه ۳۷)
در روایت است که اهل ایمان کسانی هستند که عمل تجاری و بیع، آنان را از نماز اول وقت غافل نمی‌سازد.(نمونه، ج ۱۴، ص ۴۸۶) در حالی که برخی از نمازگزاران که خدا آنان را به شدت از دوزخ ترسانیده و ویل را برای آنان ثابت دانسته کسانی هستند که با سهل‌انگاری نماز را تاخیر می‌اندازند.(ماعون، آیات ۴ و ۵) در روایت آمده مراد از ساهی کسی است که نماز را در اول وقتش نمی‌خواند.(وسایل الشیعه، ج ۴، ص ۱۱۴)
امام علی(ع) می‌فرماید: هیچ عمل و طاعتی نزد خدای با عزت و جلال از نماز محبوب‌تر نیست، پس هیچ چیز از امور دنیا از بجا آوردن نماز در وقت‌هایش شما را مشغول نگرداند، زیرا خدا با عزت و جلال جماعت را مذمت کرده و فرموده است: کسانی که از نمازشان غفلت می‌ورزند، کسانی هستند که اوقات نماز را سبک می‌شمارند.(وسایل الشیعه، ج ۴، ص ۱۱۳)
امام صادق(ع) می‌فرماید: فضیلت نماز اول وقت بر آخر آن همانند فضیلت آخرت بر دنیا است.(ثواب الاعمال، ص ۳۶)
پیامبر اکرم می‌فرماید: بنده‌ای نیست که به وقت‌های نماز و زمان‌های خورشید اهمیت دهد مگر آنکه من سه چیز را برایش ضمانت می‌کنم: بر طرف شدن گرفتاری و ناراحتی‌ها، آسایش و خوشی به هنگام مردن و نجات از آتش دوزخ.(بحارالانوار، ج ۸۰، ص ۹)
امام باقر(ع) می‌فرماید: هر کس نماز واجب را در حالی که عارف به حق آن است در وقتش بگزارد، به‌گونه‌ای که چیزی دیگر را بر آن ترجیح ندهد،خداوند برای وی برائت از دوزخ را می‌نویسد که او را عذاب نکند، و کسی که در غیر وقتش بجا آورد در حالی که چیز دیگری را بر آن ترجیح دهد، خداوند می‌تواند او را ببخشد یا عذابش کند.(وسایل الشیعه، ج۳ ص ۷۸ و ۸۱)
ایشان همچنین می‌فرماید: هر مومنی که محافظت بر نمازش کند و آن را در وقتش بجا آورد، از انسان‌های غافل شمرده نمی‌شود.(کافی، ج ۳، ص ۲۷۰)
پیامبر(ص) می‌فرماید: هنگامی‌که خداوند از آسمان، آفتی بفرستد سه گروه از آن در امان می‌مانند: حاملان قرآن، رعایت‌کنندگان خورشید یعنی کسانی که وقت‌های نماز را محافظت می‌کنند و کسانی که مساجد را آباد می‌کنند.(الصلاه فی الکتاب و السنه، ج ۱، ص ۳۲۹، مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۱۴۹)
امام علی(ع) می‌فرماید: نماز را با وضوی کامل و شاداب در وقتش بجا آور که تاخیر انداختن نماز بدون جهت باعث غضب پروردگار است.(سرمایه سخنوران، ص ۳۰۶)
امام صادق(ع) می‌فرماید بهترین ساعت‌های شبانه‌روز اوقات نماز است.(اصول وافی، ج ۲، ص ۸۷)
پیامبر(ص) می‌فرماید: شیطان تا زمانی که مومن نمازهای پنجگانه را در وقت آن محافظت کند پیوسته از او در هراس است. پس وقتی آن را ضایع کند، بر وی جرات پیدا می‌کند و در گناهان بزرگ می‌اندازد.(وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۹ و ۸۱ و ۸۶)
امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: موسی بن عمران با خدا سخن گفت و از او پرسید: پاداش کسی که نمازش را اول وقت می‌خواند، چیست؟ خدا فرمود: خواسته‌اش را برآورده می‌کنم و بهشت را برایش مباح می‌سازم.(بحارالانوار، ج ۱۳، ص ۳۲۷)
از دیگر آثار نماز اول وقت می‌توان به زیاد شدن عمر، مال و اولاد صالح در دنیا، در امان ماندن از ترس و هول مرگ، آسان شدن سؤال نکیر و منکر در قبر، توسعه قبر، نورانی شدن چهره، دادن نامه اعمال به دست راست و آسان گرفتن حساب در محشر و خشنودی خدا و سلام خدا به او و نگاه کردن از روی رحمت در هنگام عبور از صراط اشاره کرد.(حیات عارفانه فرزانگان، ص ۱۰)