گالیا توانگر
شرایط کرونایی به‌خودی‌خود ماهیت انزوا آفرینی در سبک زندگی به همراه داشته است؛ عمق این انزوای ناخواسته در زندگی انسان امروز به حدی است که بسیاری از کارشناسان بر این باورند که چنانچه به سبک زندگی قبل از کرونا بازگردیم، نیازمند یک روان‌درمانی گسترده در بین آحاد جامعه هستیم تا دوباره اجتماعی شدن بازآفرینی گردد. دراین‌بین بزرگ‌ترین لطمات به شالوده خانواده وارد شده، به‌گونه‌ای که اعضای خانواده اگر همدلی بین خودشان را حفظ نکنند، شاهد آسیب‌های دامنه‌دار روحی و روانی بین خود خواهند بود.
بچه‌های کلاس اولی هیچ‌گاه تا این حد از مواهب محیط آموزشی و محبت معلم خود که پیش‌تر در جایگاه پدر و مادر دومشان قرار می‌گرفتند، محروم نمانده بودند.
اغلب کودکان از نعمت همنشینی با دوستان هم سن و سالشان محروم مانده و در چهاردیواری خانه به‌نوعی محبوس نشسته‌اند.
اعتیاد بیش از حد به فضای مجازی در بین اعضای خانه بیداد می‌کند و همه را به نحو وحشتناکی از هم دور ساخته است.
صله‌رحم مسکوت مانده و گاه حتی ارتباط با بزرگ‌ترهای فامیل از طریق فضای مجازی هم وجود ندارد.
در چنین شرایطی چه باید کرد و چطور باید روح خسته و افسرده‌مان را از منجلاب تنهایی و واماندگی‌ها بیرون بکشیم؟
انزوای کرونا مبحثی تلخ اما مشترک
حمید رستمی یک تحلیلگر اجتماعی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در دهه‌های اخیر کمتر پدیده‌ای یافت می‌شود که قابلیت و توانایی تبدیل‌شدن به دغدغه عمومی را داشته و برای دهه‌های آتی ایجاد خاطره مشترک کند. به‌عنوان‌مثال به دلیل کثرت شدید شبکه‌های تلویزیونی، کمتر افرادی را می‌توان یافت که از منابع مشترک استفاده کرده و فردای آن روز در موردش صحبت کنند. در یک کلاس سی نفره خیلی‌ها شاید اصلاً تلویزیون نگاه نکنند و کارهای دیگر همچون حضور در فضای مجازی را به آن ترجیح بدهند و آنهایی هم که بیننده تلویزیون هستند هر کس بنا به سلیقه و امکانات خویش پیگیر فیلم، سریال و برنامه خاصی است که به‌وفور یافت می‌شوند و به‌احتمال زیاد کمترین ارتباطی هم به بقیه ندارند. درحالی‌که حدود سی سال پیش این‌گونه نبود و تمام رده‌های سنی یک خانواده به‌صورت اجباری هم که شده پای یک برنامه می‌نشستند و با آن ارتباط برقرار کرده و در روزهای بعد هم در موردش صحبت می‌کردند.»
وی در ادامه می‌گوید: «خانواده‌های کم‌جمعیت امروزی که در داخل خانه هم چندان داد وستدی با هم ندارند و هر یک در لاک خود فرورفته و کمترین دیالوگ را با هم برقرار می‌کنند، نمی‌توانند برای آینده دور تولید خاطره خوش و مثبت کنند. جوانان نسل حاضر هم اگر داخل اتاق خود محبوس نباشند، یقیناً هدفونی به گوش زده‌اند تا از قیل‌وقال دنیا خارج باشند و حتی صحبت‌های روزمره اطرافیان را نشنوند چه برسد به تعامل جمعی و انجام کارهای مشترک با سایر اعضای خانواده و این‌چنین می‌شود که افراد دنیاهای جدا و دور از هم درست کرده‌اند که ترجیحشان برنداشتن ارتباط با هم بوده و هرکس غرق در افکار خود، نهایتاً پاسدار حریم شخصی خویش باشد.»
این نویسنده در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید:
« اگر بخواهیم خیلی ریزبینانه به قضیه نگاه کنیم، شاید بشود عنصری مثل فوتبال را به‌عنوان یکی از آخرین ریسمان‌های پیونددهنده دنیای آدم‌ها مثال زد که هنوز قابلیت محل بحث شدن و ایجاد لحظات مشترک بین طبقات مختلف جامعه را داراست و شاید دو دهه بعد بتوان چهار خاطره با زمینه مشترک مثلاً فلان جام جهانی و بهمان دربی از بین صحبت‌ها درآورد.»
این تحلیلگر اجتماعی با اشاره به انزوای حاصل از فراگیری بیماری کرونا در جهان امروز می‌گوید: «اما با تمام این اوصاف پدیده کووید ۱۹ تمام معادلات را به هم زد و چنان در تاروپود بخش‌های مختلف اجتماعی جا خوش کرد که چندین ده سال دیگر هم نمی‌توان عوارض آن را از یاد بُرد و بیست سی‌سال بعد هر کس با به‌یادآوردن سال‌های کرونایی از عزیزانی خواهد گفت که در عین جوانی از دست‌داده و یا از مراسم عروسی دزدکی که برگزار کرده و یا عزایی که در سکوت و بی‌خبری و در خلوت تحمل نموده، خواهد گفت و اینکه چگونه در این مدت تعادل آدم‌ها و زندگی‌ها به هم خورد و بشریت در حضیض ناتوانی تن به شرایطی داده که حتی دو سه سال قبل، تصورش هم سخت می‌نمود و بیشتر به درد فیلم‌های آخرالزمانی می‌خورد تا مخاطب را به تفکر وادارد. اما همه اینها رخ داد تا نسل حاضر هم چیزی برای بحث در گعده‌های دوستانه آینده دور داشته باشد.»
برهم خوردن ساعت خواب
در خانه‌نشینی کرونایی
خوابیدن برای بسیاری در دوران همه‌گیری سخت‌تر شده است. شاید هیچ‌چیز شیرین‌تر از یک خواب خوب شبانه نباشد، ولی اضطراب دوران کرونا بسیاری را در سراسر دنیا بی‌خواب کرده است. خواب خوب شب طوری سخت شده است که حتی بعضی متخصصان اکنون اصطلاح "بی‌خوابی دوران کرونا" را به کار می‌برند. اینکه دائم مشکل به خواب رفتن داشته باشیم یا کیفیت خوابمان پایین باشد می‌تواند باعث عوارض مزمنی مثل چاقی، اضطراب، افسردگی، بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت شود. کم‌خوابی که برخی متخصصان آن را کمتر از ۷ ساعت خواب شبانه تعریف می‌کنند، بر کارایی شغلی هم تأثیر می‌گذارد و تحقیقات بسیاری نشان داده‌اند که احتمال خطا را بالا و تمرکز را از بین می‌برد، زمان واکنش را زیاد می‌کند و بر شیوه‌های رفتاری تأثیر می‌گذارد.
هادی مصطفی‌پور یک روانپزشک و متخصص بیماری‌های اعصاب و روان می‌گوید: «اینکه بسیاری از ما اکنون دچار بی‌خوابی هستیم، نتیجه دشواری شرایط است. اگر بی‌خوابی دارید، اصلاً تنها نیستید، چون بیشتر مردم دنیا هم بی‌خوابی دارند که نتیجه دشواری‌هایی کرونایی است که تجربه می‌کنیم.»
وی در ادامه توضیح می‌دهد: «عوامل زیادی دخیل هستند. اول، برنامه‌های روزمره و محیط اطرافمان تغییر کرده و حفظ چرخه شبانه‌روزی را سخت کرده است. در حالت عادی برنامه روزانه ما شامل زنگ‌های ساعت، رفت‌وآمدها، اوقات تفریح و خواب است؛ ولی کرونا همه اینها را به‌هم‌ریخته است. تنظیم‌هایی مثل جلسات کاری یا وقت ناهار که قبلاً وجود داشت، ازدست‌رفته و در دورکاری ساعت بدن به هم می‌خورد. مغز ما شرطی است، سرکار که هستیم کار می‌کنیم و در خانه استراحت. الان فرق کرده، همه دائماً در خانه هستیم.»
وی خاطرنشان می‌کند: «با دورکاری احتمالاً کمتر ورزش می‌کنیم و کمتر در معرض نور طبیعی هستیم که هر دوی اینها به خواب بهتر کمک می‌کنند. مسئله خودکار هم هست. در بسیاری از کشورها بیکاری به بالاترین میزان در سال‌های اخیر رسیده و تعجبی ندارد افراد شاغل سخت‌تر کار کنند تا شغل خود را حفظ کنند. مشکل این است که دورکاری حد و مرزهای سابق را محو می‌کند. بسیاری می‌گویند اکنون طولانی‌تر یا در وقت‌های نامنظم‌تر کار می‌کنند. مرز کار و خانه نامشخص‌تر شده و مردم بیشتر بیدار می‌مانند.»
سرگرمی‌های کاذب دوران کرونا
دنبال‌کردن اخبار قبل از خواب، خوابیدن را سخت‌تر می‌کند، اما خیلی‌ها با دردست‌داشتن گوشی همراه و چک کردن کانال‌های خبری که لبریز از اخبار خوب و بد و منفی است به خواب می‌روند و اینگونه یرای خود سرگرمی کاذبی ایجاد کرده‌اند.
از طرفی دلمان هم برای سرگرمی‌ها و دوستانمان تنگ شده که برای آرامش و کاهش اضطراب ضروری‌اند.
مشکلات سلامت روان هم در بسیاری بروز کرده که باعث مشکلات خواب می‌شوند یا بالعکس. احساس کلی عدم اطمینان به آینده و ازدست‌رفتن اختیار زندگی هم می‌تواند باعث مشکلات خواب شود. طولانی شدن این همه‌گیری هم خودش مسئله‌ای است. همه‌گیری اول با دوره‌ای استراحت و بازی‌های کامپیوتری و نشستن پای فضای مجازی شروع شد و اکنون زندگی تقریباً دائمی ما شده است.
فاطمه سعدیان یک شهروند تهرانی می‌گوید: «اوایل مردم برای گذر از اضطراب همه‌گیری کرونا انگیزه داشتند؛ ولی چون ادامه پیدا کرد، به‌مرور توان بسیاری افراد برای مقابله کمتر شد و نتیجه آن مشکلات بیشتر از جمله بی‌خوابی بود.»
وی در ادامه می‌گوید: «برای برخی نیز مشکلات خواب مزمن و طولانی شده‌اند چون همه‌گیری جهانی باعث شده در درمان تأخیر ایجاد شود؛ خیلی‌ها فقط در موارد اضطراری به دنبال مراقبت‌های درمانی می‌روند و تعداد کارکنان بعضی از مراکز بهداشتی و درمانی کمتر شده یا زیر فشار مبتلایان به کرونا هستند.»
علی ماهوتی یک شهروند جنوبی برایمان می‌گوید: «یکی از بزرگ‌ترین قوانین من این است که نباید در رختخواب با گوشی تلفن همراه کار کنم. کمتر اخبار شبکه‌های اجتماعی را دنبال کنید تا از اضطرابی که شب شما را بیدار نگاه می‌دارد، دور بمانید. نور آبی وسایلی مثل تلفن همراه برای خواب مضرند.»
تنش خانه‌نشینی کرونایی را
به تحکیم خانواده تبدیل کنیم
کرونا روش زندگی را تغییر داد، دید و بازدیدها مجازی و خریدها آنلاین شد؛ از سوی دیگر روان‌شناسان در خانه ماندن را فرصتی برای تحکیم روابط خانوادگی می‌دانند.
شاید تا پیش از شیوع ویروس کرونا به فکر کسی هم نمی‌رسید که مجبور باشد مثلاً یک ماه در خانه بماند، اما این اتفاق افتاد و پیامدهای خاص خود را هم داشت؛ البته کارشناسان این پاندمی را تیغ دو لبه می‌دانند از یک سو چون اعضای خانواده امروزی عادت ندارند که مدت طولانی و آن هم به طور مداوم کنار هم باشند، مشکلات خود را نشان داد؛ از سوی دیگر اما می‌توان با یک برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده این وضعیت را به فرصت تبدیل کرد و موجب تحکیم بنیان خانواده شد.
حسین بهلولی روان‌شناس توضیح می‌دهد: «شیوع ویروس کرونا سبک زندگی افراد را تغییر داد در برخی موارد موجب بروز تنش شد که با داشتن یک برنامه درست، سالم، منظم و مفرح می‌توان این تنش را از بین برد و حتی نشاط و شادی را به جمع خانواده آورد.»
وی با اشاره به تأکید مسئولان بهداشتی مبتنی بر در خانه ماندن می‌افزاید: «می‌توان با داشتن یک برنامه شاد این روزها را در کنار خانواده راحت و شاد سپری کرد، یعنی با داشتن تفریحات سالم و سبک می‌توان بر روزهای سخت کرونایی و ماندن در خانه غلبه کرد.
با احیا و انجام بازی‌های سنتی یا تماشای فیلم، کانون خانه را گرم و مفرح کنیم و به‌جای به‌اصطلاح گیر دادن به هم و ایجاد تنش و درگیری ساعات خوشی را در کنار هم رقم بزنیم که با داشتن برنامه‌ای سالم، منظم و مفرح و کار بر روی خلق‌وخوی مثبت میسر می‌شود.»
این روان‌شناس تأکید می‌کند: «با آمدن کرونا اولین چیزی که اتفاق افتاد، سبک زندگی انسان‌ها تغییر کرد و افراد مجبور شدند سبک زندگی جدیدی را آغاز کنند، پیش‌ازاین روال زندگی به این صورت بود که همسر و فرزندان سرکار و به مدرسه می‌رفتند، یک تعداد افراد هم در خانه، به خانه‌داری سرگرم بودند و زندگی روزمره را پیش می‌بردند تا اینکه کرونا شوکی را به زندگی همه وارد کرد.
در این شرایط افراد باید تعاملات خود را کم و نظافت را بیشتر از قبل رعایت می‌کردند که شاید همین تغییر تا حدودی خلق‌ها را تنگ می‌کرد که این شوک می‌تواند به‌عنوان ماشه‌چکان شروع تنش میان افراد و افزایش اضطراب و افسردگی در انسان‌ها باشد.»
بهلولی ادامه می‌دهد: «شاید خیلی از افراد زمینه اضطراب را داشتند اما این اضطراب و افسردگی خود را نشان نمی‌داد، چون شوکی به آن وارد نشده بود، اما بعد از کرونا این شوک همراه با ایجاد تغییر در زندگی افراد، باعث شد بیماری و اختلالات روانی خودش را نشان دهد.»
وی با بیان اینکه در کنار این شوک، اضطراب و شنیدن خبرهای منفی و ازدست‌رفتن عزیزان خلق افراد را نیز تحت تأثیر خود قرارداد، اظهار می‌دارد: «با وجود این مشکلات، افراد خلقشان تنگ شد، همه این مشکلات، تنش‌ها و شنیدن مداوم خبرهای نگران‌کننده، سطح اضطراب را بالا برد که همین مسئله منجر به بروز بیماری‌های گوارشی، آسیب به معده و دیگر اعضای بدن می‌شود.»
این روان‌درمانگر با بیان اینکه در این شرایط بهترین کار آن است که مردم با تغییر سبک زندگی خود، تفریحات خود را هم عوض کنند، خاطرنشان می‌کند: «وقتی افراد افسرده هستند و اضطراب دارند، سطح آستانه تحمل آنها پایین می‌آید و پرخاشگر می‌شوند، دقت داشته باشید در طول شیوع ویروس کرونا، خانواده‌ها بیش از قبل کنار هم جمع شده و وقت می‌گذرانند، امکان دارد این بودن کنار هم، به دلایلی که گفته شد منجر به تنش و درگیری شود.»
این روان‌درمانگر با اشاره به روش‌های جلوگیری از تنش و درگیری در جمع خانواده‌ها می‌افزاید: «افراد باید رفتارهای سازنده و سازگار با هم داشته باشند، در این مدت نقاط ضعف و قوت هم را بشناسند، همسر خود را بیشتر بشناسند، گفت‌وگوهای سازنده داشته باشند، درباره مسائل زندگی و فرزندان بحث کنند یا فیلم ببینند و سپس آن را نقد کنند. سعی کنید هر روز یک فیلم خوب ببینید، بازی‌های سنتی را احیا کنید، همچنین در این میان انجام بازی‌های فکری و ذهنی برای دور شدن از فضای کرونا و خبرهای بد توصیه می‌شود. همه این کارها می‌تواند افراد را از درگیری دور کرده و ذهن آنها را روی مسئله دیگری مانند مشاهده فیلم متمرکز کند.»