حيثيت علمي دانشگاهيان بازيچه دست مقاله فروشان!
«تقلب صنعتی» اسمی است که مجله «نیچر» برای توصیف تقلب برخی محققان استفاده کرده است؛ تقلبی که به صورت انبوه و در کارخانه‌های مقاله‌سازی جعلی انجام می‌گیرد و از ایران هم به عنوان یکی از کشورهایی که این نوع تقلب در آن وجود دارد نام برده است.
نام ایران و حیثیت جامعه علمی ایران تا چه زماني باید به خاطر منافع برخی آسیب ببیند؟ تقلب‌ها و تخلف‌های علمی که در سیستم علمی و دانشگاهی ما صورت می‌گیرد؛ چیزی نیست که بر مسئولان امر پنهان باشد؛ اما چرا برخورد لازم و متناسب با این تخلفات صورت نمی‌گیرد؟
کافی است چند دقیقه از میدان انقلاب به سمت دانشگاه تهران پیاده‌روی کند. موسسه‌های تولید مقاله، پایان‌نامه و رساله‌ای که در خیابان انقلاب و روبروی دانشگاه تهران مشغول به کارند یکی از بهترین نمونه‌های ممکن از کارخانه‌های مقاله‌سازی است که مجله نیچر در آخرین تجزیه و تحلیل خود از آن نام برده است.
گذشته از این بسیاری از اساتید و نخبگان جامعه دانشگاه هم خود به این مسئله معترفند. عضو پیوسته فرهنگستان علوم و استاد دانشکده مهندسی پزشکی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در این باره گفته است: «در مقابل بزرگ‌ترین دانشگاه کشور شرکت‌هایی تشکیل شده که علناً پایان‌نامه‌هایی از کارشناسی تا دکتری و همچنین مقاله می‌فروشند و به گفته روسای یکی از دانشگاه‌های بزرگ کشور ۷۰ درصد دانشجویان تقلب علمی می‌کنند.»
مدرس دانشگاه و پژوهشگر فساد دانشگاهی، آنچه ساینس و نیچر منتشر می‌کنند را تنها نوک کوه یخ فساد دانشگاهی در ایران می‌داند و می‌گوید: «تمثیل کوه یخ برای فساد به کار می‌رود که تنها یک پنجم آن دیده می‌شود و مابقی زیر آب است.»
نامبرده با‌اشاره به اين واقعيت كه «درست نیست با موج مشکوک خارجی که دنبال بی‌آبرو کردن ایران است، هم‌صدا شویم»، ادامه مي دهد: روشن است که موضوع تقلب علمی مخصوص ایران نیست. در دنیا نیز این روند وجود دارد و با تخلفات علمی مواجه هستند؛ چنانچه نیچر نیز گزارش اخیر خود درباره تقلب‌های علمی در ساير كشورها را نيز منتشر کرده است. موضوع اصلی اینجاست که ما برای حل این معضل ابتدا باید خود آن را قبول کنیم و این را هم بپذیریم که مجلاتی مثل نیچر و الزویر از معتبرترين مجلات علمی در جهان به حساب می‌آیند و گزارش‌های آنها بر نگاه جامعه علمی دنیا به کشور ما تاثیرگذار است.
وي در ادامه تاكيد نمود: تقلب علمی، حیثیت و تلاش کنشگران جامعه علمی ایران را زیر سؤال می‌برد. افرادی در دانشگاه‌های ایران هستند که تلاش می‌کنند با سلامت کار کنند و تولیدات علمی سالمی داشته باشند که به مسائل مبتلابه کشور بپردازد و مسئله‌ای از مسائل کشور را حل کند.
طبق آمارهای موسسات بین‌المللی مانند «پایگاه بین‌المللی اسکوپوس» ایران در سال‌های اخیر همواره بین 25 کشور برتر دنیا به لحاظ رشد علمی بوده است و در سال 2019 با نرخ رشد 10.4 در رتبه دوم دنیا قرار گرفته است. به خاطر همین جایگاه و تلاشی که محققان و دانشمندان کشور انجام می‌دهند و اهمیت آبروی جامعه علمی ایران، گزارش‌هایی مانند آنچه نیچر ارائه کرده است؛ نباید نادیده گرفته شود.
سوابق بدی از تقلب‌های علمی صورت گرفته توسط برخی محققان کشور ما وجود دارد و تکرار نام ایران در گزارش‌های مربوط به تقلب علمی می‌تواند باعث تقویت نگاه منفی به جامعه علمی کشور شود. در سالیان گذشته گزارش‌های متعددی از تقلب برخی پژوهشگران ایرانی منتشر شده است اما یکی از بدترین آنها مربوط به آبان سال 95 است که از آن می‌توان به عنوان یک رسوایی یاد کرد. در این سال ناشر مجلات نیچر ۵۸ مقاله دانشمندان ایرانی را به خاطر جعل علمی و دستکاری توسط نویسندگان تعلیق کرد.
بعد از ارائه این گزارش معاون وقت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با تایید این گزارش گفت: دست‌اندرکاران اصلی در زمینه تولید 58 مقاله رد شده از سوی نیچر شناسایی شده‌اند. بررسی ما نشان می‌دهد که 398 نفر از دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم و بهداشت و دانشگاه آزاد در تولید این تعداد مقاله نقش داشته‌اند.
در همان سال، لایحه‌ای برای مقابله با تقلب علمی توسط وزارت علوم به مجلس رفته بود. در سال 96 قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در آثار علمی تصویب و به دولت ابلاغ شد. طبق ماده واحده این قانون تهیه، عرضه و یا واگذاری آثاری از قبیل رساله، پایان‌نامه، مقاله، طرح پژوهشی، کتاب، گزارش یا سایر آثار مکتوب و یا ضبط‌شده پژوهشی/علمی و یا هنری اعم از الکترونیکی و غیرالکترونیکی توسط هر شخص حقیقی یا حقوقی به قصد انتفاع و به‌عنوان حرفه یا شغل با هدف ارائه کل اثر و یا بخشی از آن توسط دیگری به‌عنوان اثر خود، جرم بوده و مرتکب یا مرتکبان علاوه‌بر واریز وجوه دریافتی به خزانه‌دولت مشمول مجازات می‌شوند.
در این قانون مجازات‌های متفاوتی از جمله جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی در نظر گرفته شده است. این قانون خوبی است که می‌تواند از تقلب‌های علمی جلوگیری کند؛ البته به شرطی که مثل بسیاری از قوانین خوب دیگر به خاطر برخی مصلحت‌ها و رابطه‌ها در اجرای آن کوتاهی نشود. چنانچه می‌بینیم بعد از 4 سال از تصویب این قانون هیچ تغییری در آنچه ما به عنوان پایان‌نامه فروشی و مقاله فروشی نام می‌بریم و مجله نیچر آن را کارخانه‌های مقاله‌سازی، ایجاد نشده است.
البته برخی از اساتید برجسته کشور که پایه‌گذار علم و فناوری نانو در ایران هستند، معتقدند؛ مقابله با این کار نیازمند یک جریان فرهنگی است که در صورت انتشار مقالات جعلی و قلابی باعث سرشکستی افرادی که در این زمینه فعال هستند شود و آنها باید از نهادهای علمی اخراج شوند. يكي از اساتيد در اين باره گفته است: کاهش رتبه برای توبیخ چنین افرادی کافی نیست و چنین کسانی نباید جایگاهی در دانشگاه‌های کشور داشته باشند. من نمی‌توانم تصور کنم که فردی؛ استاد یا استادیار باشد و با دانشجوی دکتری خود مقالات دستکاری شده و قلابی تهیه کند و همچنان در دانشگاه خود از مقام و موقعیت برخوردار باشد.
یک سؤال مهم اینجا مطرح است؛ انگیزه کسانی که به هر نحو دست به تقلب علمی می‌زنند چیست؟ پاسخ به این سؤال جوابی ریشه‌ای به این سؤال می‌دهد که چرا جعل و تقلب علمی صورت می‌گیرد؟ توجه به کمی‌گرایی و مقاله محوری برای رشد و ارتقای اساتید به جای توجه به نوآوری و انجام کارهای فناورانه برای حل مسائل و مشکلات کشور، همان چیزی است که باعث انگیزه افراد برای جعل و تقلب علمی می‌شود. واقعیت این است که هر 2 دسته؛ سفارش‌دهندگان و سفارش‌گیرندگان از افراد دانشگاهی هستند. سفارش‌دهندگان عموما برای رشد و ارتقای کاری خود به دنبال این کار هستند و بسیاری از سفارش‌گیرندگان هم خود از نخبگان دانشگاهی و یا دانشجویان دکتری هستند که به خاطر نداشتن شغل و درآمد وارد این کار شده‌اند.
عضو شورایعالی انقلاب فرهنگی هم معتقد است که دست عوامل بیگانه در کار است تا ما به جای پرداختن به علم واقعی، «مشق‌نویس» باشیم و علم خود را از جاهای دیگر بگیریم. نامبرده در اين باره تاكيد مي كند: «ما اعتراضات شدید خود را در جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه کردیم و دائماً به ما گفته شد که این وضعیت درست می‌شود ولی نه تنها تاکنون هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته بلکه عده‌ای هم که مخترعان خوبی هستند و دستاوردهای فناورانه خوبی را عرضه کرده‌اند ولی مقاله‌ای منتشر نکردند، ارتقا شغلی نیافتند».
«هر چه بیشتر بهتر»؛ این عبارت خلاصه سیاست‌هایی است که برای رشد و ارتقای محققان دانشگاهی در ایران تدوین شده است. از نظر سیستم آموزش عالی در کشور ما استاد دانشگاه هر چه تعداد مقالات بیشتری داشته باشد فرد با سوادتری است؛ اصلا هم مهم نیست که این مقالات و پژوهش‌ها چقدر به درد نیاز کشور بخورد و یا مسائل جامعه را حل کند!