عیــد فطـر یـوم‌الجـوائز
محسن مطلبی جونقانی
در مطلب پیش‌رو نویسنده به بررسی جایگاه و اهمیت عید فطر در فرهنگ اسلامی پرداخته و به برخی از ويژگی‌های آن اشاره کرده است.
***
عید فطر، تولدی از نو
در فرهنگ اسلامی اولین روز ماه شوال به عنوان عید فطر و جشن بازگشت به فطرت معین شده است، زیرا مسلمانان روزه‌دار در طول ماه رمضان با ارتباط‌های پی‌درپی با خداوند متعال و استغفار از گناهان به تصفیه روح و جان خویش همت گماشته و از تمام آلودگی‌های ظاهری و باطنی که برخلاف فطرت آنهاست، خود را پاک کرده و به فطرت واقعی خود برمی‌گردند.
امیرمومنان علی(ع) نیز از همین زاویه به عید فطر می‌نگرد و با اشاره به روز عید می‌فرمایند: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه و کل یوم لایعصی الله فهو عید (1) این عید کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است و هر روز که خدا نافرمانی نشود، آن روز عید است.»
آری روز ترک گناه و فاصله گرفتن از زشتی‌ها و پلیدی‌ها و روز غلبه بر شیاطین، روز عید است.
عید فطر روز بازگشت به فطرت است، این معنا را می‌توان از لغت «عید فطر» هم فهمید، چرا که «عید» به معنای بازگشت و «فطر» به معنای «فطرت و طبیعت» است.
مسلمانان در این روز در اثر یک ماه ضیافت و مهمانی خداوند به صفای باطن دست یافته و در حقیقت، شخصیت واقعی خویش را بازیافته‌اند. فطرت پاک انسان در طول سال در اثر غبارهای جهل و نادانی و غفلت به انواع گناهان و معصیت‌ها مبتلا شده و از حقیقت خود دور می‌شود و در نتیجه دچار خود فراموشی و خدا فراموشی می‌گردد. اما با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، انسان مسلمان در پرتو فضای معنوی آن ماه و تلاش‌های خویش به یک زندگی نوین دست می‌یابد که می‌توان آن را «بازگشت به خویشتن» نامید.
در روز عید فطر گویی یک مسلمان از نو متولد می‌شود، چرا که طبق گفتار امیرمومنان(ع) روزه‌داران در شب عید فطر از تمام آلودگی‌ها و پلیدی‌ها پاک شده‌اند و کمترین پاداش خود را که پاکی و پاکیزگی است دریافت کرده‌اند. آن حضرت چنین می‌فرماید: «واعلموا عباد الله! ان ادنی ما للصائمین و الصائمات ان ینادیهم ملک فی آخر یوم من شهر رمضان:» ابشروا عبادالله! فقد غفر لکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کیف تکونون فیما تستانفون(2) ای بندگان خدا! بدانید که کوچکترین چیزی که برای مردان و زنان روزه‌دار است، این است که فرشته‌ای در روز آخر ماه مبارک رمضان به آنها ندا می‌دهد: ای بندگان خدا! بشارتتان باد که ]خداوند متعال[ تمام گناهان گذشته شما را آمرزید، پس بنگرید که بعد از این چگونه عمل خواهید کرد.»
شیخ مفید می‌نویسد: اینکه روز اول ماه شوال عید اهل ایمان قرار داده شده است، به خاطر این است که آنان برای قبولی اعمالشان در ماه رمضان خوشحالند و از اینکه خداوند متعال گناهانشان را بخشیده و بر عیب‌های آنان پرده کشیده و مژده و بشارت از طرف خداوند رسیده است که ثواب‌های بسیاری برای روزه‌داران عطا خواهد کرد و از اینکه مؤمنین در اثر تلاش‌های شب و روز ماه مبارک رمضان چند مرحله به قرب الهی نزدیک شده‌اند، حالت سرور و نشاط دارند. در این روز غسل معین شده و این علامت پاکی از گناهان می‌باشد، عطرزدن و بوی خوش استعمال کردن و لباس زیبا و تمیز پوشیدن و به صحرا رفتن و زیر آسمان نماز خواندن همه‌اش علامت شادی و سرور و از روی حکمت
می‌باشد.(3)
چیستی و مفهوم «عید» و
عید در لغت
این واژه در لغت: خوی گرفته، هر چه باز آید از اندوه و غم و اندیشه و مانند آن، روز فراهم آمدن قوم، مطلق روز جشن و روز مبارکی که در آن روز مردم شادی کنند و به یکدیگر تبریک گویند، به کار رفته است.(4)
برخی برآنند که اصل این لغت از ماده عود- بازگشتن- بوده ولی برخی دیگر بنابر نقل ابن منظور در لسان العرب معتقدند که اصل واژه عید از عادت می‌باشد، به دلیل آنکه مردم در روز عید، عادت به جمع شدن کنار یکدیگر نموده‌آند.(5)
عید در اصطلاح
از دیدگاه علامه طباطبایی؛ عید در نزد هر قوم و ملتی، عبارت است از: روزی که در آن روز به افتخار موهبتی اختصاصی نائل آمده باشند.(6)
بر این اساس اعیاد ملت‌ها نسبت به یکدیگر متفاوت خواهد بود؛ چنان که بسیاری از آنها روز استقلا و رهایی خویش از بند استعمار را به عنوان روز عید ملی تلقی کرده و در آن روز به شادی می‌پردازند.
بنابراین باید گفت: عید به معنای اصطلاحی‌اش یک سنت بشری است که جهت بزرگداشت حوادث مهم و سرنوشت‌ساز، هر سال تکرار می‌شود.
منشا عید و معیار ارزشگذاری در آن
دقت در معنای اصطلاحی عید، بیانگر آن است که منشا عید در نزد ملت‌ها، پیدایش تحولی مثبت و سازنده در سیر تکاملی آنان می‌باشد؛ از این رو به حوادث ذلت‌بار یا غم‌انگیز که ایامش هر سال تکرار می‌شود به دیده «عزا»- در برابر عید- می‌نگرند.
نکته مهم در این زمینه، نحوه نگرش ملت‌ها در معیار ارزشگذاری اعیاد می‌باشد؛ بدیهی است اختلاف در نوع نگرش آنها با یکدیگر در این زمینه، فراوان در تعیین «عید» خواهد داشت.
عید در اسلام
در اسلام معیار ارزشگذاری برخی ایام به عنوان «عید»، از سه جنبه مورد عنایت قرار گرفته است:
الف- ولادت رهبری از رهبران الهی- نظیر عید ولادت امامن معصوم(ع).
ب- انتصاب رهبری از رهبران الهی به مقامی بزرگ، نظیر عید مبعث و عیر غدیر.
ج- دگرگونی و تحولی سازنده در افکار و آرمان انسان‌ها؛ نظیر عید فطر.
در قرآن کریم واژه عید نسبت به روز نزول مائده آسمانی که موهبتی ویژه از ناحیه خداوند متعال به عیسی(ع) و پیروانش بود، اطلاق گردیده است:
«خداوندا فرو فرست بر ما خوانی از آسمان تا برای همه ما از اولین و آخرین، عیدی باشد»(7و8)
نکته مهم آنکه در این آیه شریفه، کلمه «عید»، به عنوان فلسفه و علت برای نزول مائده آسمانی آمده است.
در روایات نیز واژه «عید» به مواردی اطلاق شده که انسان به مرتبتی از کمال یا تقرب الهی نائل آمده باشد. سخن معروف حضرت امیر(ع) که فرمود:
کل یوم لا یعصی الله فیه فهو عید»(9) باید به همین معنای عام دانست.
مفهوم فطر
این واژه در لغت به معنای: گشایش روزه، روزه‌گشادن، مقابل صوم، به کار رفته است.(10)
ضمنا توجه به این نکته لازم است که فطر- به فتح ف- به معنای آفریدن و شکافتن بوده و با فطر از نظر مفهومی متفاوت می‌باشد.(11)
روز اول شوال را نیز بدان سبب عیدفطر خوانده‌اند که در این روز، امر امساک از خوردن و آشامیدن از انسان برداشته شده و از مؤمنان خواسته شده است که در آن روز، روزه‌شان را شکسته، افطار کنند. بعد از بیان نکات مذکور، اینک به تحلیل و بررسی «عید فطر» می‌پردازیم:
حقیقت عید فطر
در روایات متعدد از عید فطر به عنوان «یوم‌الجوائز» یاد شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «وقتی اول شوال فرا می‌رسد منادی ندا برمی‌آورد، ای مؤمنان، اول صبح به سوی جایزه‌هایتان بشتابید.» سپس فرمود: «ای جابر، جوائز خداوند همانند جایزه‌های پادشاهان نیست.» آنگاه فرمود: این روز، روز جايزه است.(12)
عالم وارسته میرزا جواد آقاملکی تبریزی(ره) در این رابطه می‌فرماید: «عید، زمانی است که خداوند متعال برای جایزه دادن و بهره‌مند کردن بندگان از نعمت‌ها، آن را در میان روزها انتخاب می‌کند تا برای گرفتن خلعت‌ها و عطاها جمع شوند و به همگان اعلام کرده است که به درگاه او روی آورده و با اعتراف به بندگی و آمرزش خواستن از گناهان و عرضه نیازها و آرزوهایشان برای او تواضع کنند. خداوند نیز در تمام این موارد به آنان وعده اجابت و اعطایی بالاتر از آرزوهایشان بلکه بالاتر از آنچه در دل بشری خطور کرده، داده است. خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه عبادت خود قرار داده و بندگانش را در روز عید فراخوانده تا برای گرفتن جوایز و هدایا جمع شوند.»(13)
طبق این بیان، عید فطر، صرف بزرگداشت یک روز و تکرار یک خاطره نبوده بلکه واقعیتی است که هر سال در اول ماه شوال، عده بسیاری از بندگان خداوند که در مسابقه عبادت ماه رمضان تلاش کردند، موفق به اخذ جوائز الهی و درجات عالی می‌شوند. بنابراین عیدفطر، تنها اختصاص به کسانی خواهد داشت که تن به عبودیت الهی داده و خالصانه سر به آستان معبود نهادند و آنان که بی‌تفاوت از کنار این مائده عظیم الهی گذشتند و یا تنها به ظواهر برخی عبادات بسنده کردند، محروم از حقیقت این عید خواهند بود.
در کلمات گهربار امیرمؤمنان نیز عیدفطر تنها به کسانی اختصاص یافته که موفق به پیمودن مسیر مسابقه عبادت در ماه رمضان شده و نشان قبولی را از ناحیه خداوند متعال دریافت کرده‌اند.(14)
انما هذا عید من غفر له.(15) امروز، عید آن کسی است که خداوند او را آمرزیده است. و فرزند بزرگوارشان امام حسن(ع) نیز غافلان از این مائده عظیم الهی را بی‌نصیب از برکات عیدفطر می‌داند. آن حضرت در روز عیدفطر وقتی عده‌ای را دید که می‌خندیدند و بازی می‌کردند، رو به همرهان خود کرد و فرمود: خدای عزوجل ماه رمضان را آفرید تا میدان مسابقه‌ای برای خلقش باشد که در آن با طاعت و رضایت او با یکدیگر مسابقه بدهند. عده‌ای سبقت گرفته و سعادتمند شدند و عده‌ای عقب افتاده و ناامید شدند. شگفتا از کسی که در این روز می‌خندد و بازی می‌کند. روزی که نیکوکاران در آن پاداش می‌گیرند و کوتاهی‌کنندگان زیان می‌بینند. به خدا سوگند، اگر پرده‌ها فرو افتد نیکوکار می‌اندیشد که چرا بیشتر عمل نیک انجام ندادم و بدکار می‌گوید: چرا بد می‌کردم و از شانه کردن مو و صاف کردن لباس خود باز می‌ماندند.(16)
امتیازات عید فطر نسبت به دیگر اعیاد
اعیاد اسلامی نظیر عید قربان، عید مبعث، عید ولادت امامان (ع) و... بیانگر وقایع و خاطرات مسرت‌بخش و تکاملی برای مسلمانان است، اما در بین آنها عید فطر از امتیازات خاصی برخوردار است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
1- تشریع از ناحیه خداوند متعال
از برخی منابع دینی از جمله دعای قنوت نماز عید فطر چنین برمی‌آید که نامگذاری اول شوال به عنوان «عید» از ناحیه خداوند متعال انجام گرفته است:
«اسئلک بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا»
این فراز از دعا، بیان می‌دارد که عید فطر همانند ماه رمضان، ضیافتی دیگر از سوی رب‌العالمین است که بندگانش را پس از یک ماه طاعت و اخلاص به سوی خویش فراخوانده تا مزد، فرمانبرداریشان را به آنها عنایت
کند.
2- پیروزی ایمان و عقل دوراندیش بر نفس اماره
شکی نیست که شرط اصلی هر نوع اصلاحات اجتماعی و غلبه بر نیروهای مهاجم خارجی، موفقیت در برابر قوای ویرانگر داخلی است.
انسان تا زمانی که از درون ساخته نشود، قدرت پیکار با عوامل بیگانه را نخواهد داشت.
عیدفطر، نشانه شکست قوای ویرانگر و ضدتکاملی داخلی و غلبه ایمان و عقل می‌باشد.
در روز عیدفطر، فردی که موفق به طاعت الهی و تعدیل غرایز سرکش در ماه رمضان شده، پیروزمندانه از خانه بیرون آمده و همچون سربازی که خصم را کوبیده، باچهره‌ای باز دیگر سربازان را به آغوش می‌کشد و بر این پیروزی خدای را سپاس گفته و سجده شکر به جا می‌آورد. توجه به این نکته مهم لازم است که درعید فطر برخلاف دیگر اعیاد که غالبا اموری غیراختیاری هستند - هر فرد روزه‌دار می‌تواند در تحقق این عید و پیروزی بزرگ - که مبدأ پیروزی‌های دیگر است سهیم باشد؛ چون رمضان، ماه مبارزه با شیاطین داخلی و قوای سرکشی است که قصد سلطه بر عقل را دارند و عید فطر روز اعلام پیروزی عقل بر شیطان است. بنابراین هر فردی که توانست در این عرصه پیکار موفق شود، در تحقق این عید نقش داشته است؛ در حالی که در دیگر اعیاد، افراد غالبا نقشی در تحقق آنها ندارند، بلکه تنها شاهد پیروزی می‌باشند.
3- وصول به عالی‌ترین مرتبه کمال
برترین ایام برای هر انسان، ایامی است که انسان موفق به کسب بیشترین سرمایه‌ها بشود.سرمایه‌ای که تضمین‌کننده نیازهای مادی و معنوی‌اش در طول سال باشد.
با توجه به این نکته می‌بینیم در بین تمام ایام سال، تنها ماه رمضان است که انسان‌ها فرصت کافی برای کسب چنین سرمایه و سود ارزشمندی را می‌یابند. اما سجاد(ع) در این زمینه می‌فرماید: و اربحنا افضل ارباح العالمین(17) ماه رمضان برترین سودهای جهانیان را به ما ارزانی داشت.
در سیره اولیاء الهی و عالمان وارسته نیز می‌بینیم که نهایت اهتمام را در قدردانی از ایام ماه مبارک مبذول داشته و مراقبت‌ها ویژه را از آن به عمل می‌آوردند؛ آیت‌الله جوادی آملی در این رابطه می‌فرماید:
از ابن طاووس نقل شده است که فرمود: عده‌ای اول سالشان اول فروردین است. یک نوجوان اول سال او اول فروردین است که تلاش می‌کند لباس نو در برکند؛ اول سال یک کشاورز، اول پاییز است که درآمد مزرعه را حساب می‌کند، اما آنها که اهل سیر و سلوکند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است؛ حساب‌ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسی می‌کنند که ماه رمضان گذشته چه درجه‌ای داشته و امسال چه درجه‌ای دارند؟ چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسائل برای آنها حل شده است؟ ماه مبارک رمضان برای سالکان الی الله، ماه محاسبه است. لذا امام سجاد(ع) فرمود: هیچ‌کسی در سراسر جهان به اندازه ما در این ماه استفاده نکرد.(18)
وقتی ماه رمضان از خاصیتی اینچنین والا برخوردار باشد طبعا روز عید فطر، که نتیجه و محصول چنین ماهی است، مظهر نیل انسان‌های موفق به برترین کمالات خواهد بود.
4- شادی در سایه بندگی
بسیاری از شادی‌ها و لذت‌ها، مبنای صحیحی نداشته و معلول برخی توهمات ساختگی است. بدیهی است شادی‌هایی که مبتنی بر احساسات زودگذر و هیجانات نفسانی باشد، اثری جز غفلت و مستی به دنبال نخواهد داشت و انسان را به تدریج از حقایق دور خواهد
ساخت.
عید فطر نیز روز شادی است، اما شادی و سروری که ناشی از پیروزی در مسابقه عبادت و بندگی خداوند است. مسلمانی که توانسته ماه رمضانش را با موفقیت سپری کند، در روز عید فطر با دو عامل خرسندکننده مواجه می‌باشد: یکی انجام واجبات و دیگری انتظار پاداش.
چنین شخصی این روز را جشن می‌گیرد، چون از زنجیرهای هواهای نفسانی و شهوانی رهایی یافته و تن به معبود حقیقی سپرده است. در حقیقت جشن او، جشن رهایی، جشن استقلال و جشن بندگی خدا خواهد بود.
5- اعلان آمادگی
فرد و جامعه‌ای که در ماه رمضان موفق به اصلاحات فردی و درونی شده و بر قوای مهاجم داخلی پیروز گشته‌اند، با برگزاری روز عید، آمادگی خویش را برای اصلاحات اجتماعی و مبارزه با دشمنان خارجی اعلام می‌کنند. آنان خود را آماده پیمودن راه‌های دشوارتر کرده و روز عید را مقدمه این سفر طولانی می‌دانند.
بنابراین روز عید، در حالی که روز شکرگزاری در برابر نعمت عظیم پیوستن انسان به حق در سایه بندگی می‌باشد، سرآغاز هجرتی از حق به سوی خلق نیز خواهد بود.
6- کمک اقتصادی
از ویژگی‌های دیگر عید فطر آن است که قبل از برپایی نماز عید و ملاقات با حق‌تعالی، مسلمانان مکلفند با پرداختن زکات فطرت در رفع نیاز فقیران جامعه بکوشند. معنای این دستور آن است که مسلمانان راستین شایسته نیست شادی خود را در چنین روزی، با بی‌تفاوتی در برابر محرومان جامعه برگزار کنند. توجه به نیازمندان که از فقیران خویشاوند شروع می‌شود، سهیم کردن آنان در شادی عید است و این کار باید قبل از حضور در مصلا و اقامه نماز، صورت پذیرد.
7- عید فطر، عید بعد از عید
ماه رمضان، ماهی است که بندگان حق به ضیافت الهی دعوت شده‌اند. از همین رو در زبان پیشوایان الهی با عنوان عید به آن خطاب شده است. امام سجاد(ع) می‌فرماید: السلام علیک یا شهر الله الاکبر و یا عید اولیائه. (19) سلام بر تو ای بزرگترین ماه خدا و سلام بر تو ای عید اولیای الهی.
از طرفی، نخستین روز ماه شوال را نیز عید فطر نامیده‌اند. جمع این دو با هم، مبین آن است که اولا ضیافت الهی در ماه رمضان، لقاءالله را در پایان رمضان، به دنبال دارد. بنابراین اولا عظمت چنین روزی، به عظمت ماه رمضان، برمی‌گردد، نه ماه شوال.
ثانیا: از قرار گرفتن این دو عید در کنار یکدیگر می‌توان برتری عید فطر را نسبت به اعیاد دیگر استنباط کرد؛ چون وقتی ماه رمضان برترین ماه سال بود؛ طبعا عید فطر نیز که محصول و نتیجه آن است برترین عید خواهد بود، در نتیجه کسانی که از برکات این دو عید بی‌بهره باشند زیانکارترین انسان‌ها خواهند بود؛ همان‌گونه که پیامبر اکرم(ص) فرمود: فان الشقی من حرم غفران الله فی هذاالشهر العظیم (20) انسان شقی- و بدبخت- کسی است که از ماه رمضان خارج شود و آمرزیده نشود.
این سخن پیامبر(ص) هرچند نسبت به ماه رمضان وارد شده اما از آنجا که عید فطر، عصاره و نتیجه ماه رمضان است، شامل آن نیز می‌شود. عالم وارسته میرزا جواد آقاتبریزی(ره) می‌فرماید:
کسی که چنین ضرری کرده است باید از خطر دعای رسول خدا بترسد آنجا که می‌فرمایند: خداوند کسی را که از ماه رمضان خارج شود و آمرزیده نشود، نیامرزد...؛ زیرا یکی از سخت‌ترین مصیبت‌ها و بزرگترین بلاها همین است. باید با یاری خدا، پناه آوردن به رحمت و رفتن به درگاه او... خود را اصلاح نموده بر گناهان خود گریسته و آثار این اعتراف صادقانه را در خود هویدا سازد و با زبان حال بگوید: هیچ خدایی بجز تو نیست. تنزیه می‌کنم تو را و منم که ستمکارم. (21)
کوتاه سخن آنکه آیات قرآن کریم و روایات شریف بر اهمیت و عظمت روز عید فطر تاکید دارند و از اعمالی که برای شب و روز این عید بزرگ مسلمانان برشمرده شده، برمی‌آید که روزه‌داران و دیگر مسلمانانی که موفق به روزه شده یا عذری داشته‌اند، باید خود را برای ورود به چنین روز باعظمتی آماده سازند و پاداش یک ماه مجاهدت خود را پس از دادن فطریه و گزاردن نماز، از خداوند متعال مسئلت نمایند و نقش روحانیون و مبلغان مذهبی در بیان عظمت این روز و بسیج مردم برای حضور آگاهانه و مشتاقانه در مراسم روز عید فطر، بسی بااهمیت است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- نهج‌البلاغه، حکمت 428.
2- امالی شیخ صدوق، ص 100
3- مسار الشیعهًْ، ص30.
4- لغت‌نامه دهخدا، ج 10، ص 14524.
5- المیزان،ج 6، ص 235.
6- لسان‌العرب، ج 4، ص 459.
7- مائده، آیه 114.
8- مسیحیان از آن زمان تاکنون، روز نزول مائده را که یکشنبه اتفاق افتاد به دیده احترام نگریسته و آن روز را روز تعطیل خودشان در طول هفته برگزیده‌اند.
9- نهج‌البلاغه، حکمت 428.
(10و 11)- لغت‌نامه دهخدا، واژه فطر.
12. من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 323.
13. المراقبات، ترجمه ابراهیم محدث، صص 334-333.
14. نهج‌البلاغه، حکمت 428.
15. بحارالانوار، ج 40، ص 326.
16. من لا یحضره‌الفقیه، ج 1، ص 324.
17- صحیفه سجادیه، دعای 45 دعای وداع ماه مبارک رمضان.
18- ره‌توشه راهیان نور، صص 217- 218، مقاله وداع با ماه خدا- ویژه ماه مبارک رمضان 420-378.
19- صحیفه سجادیه، دعای 45.
20- بحارالانوار، ج 96، ص 356.
21- المراقبات، ص 324، ترجمه: ابراهیم محدث