«اندیشه ترجمه‌ای» عنوانی است که رهبر معظم انقلاب اسلامی در حوزه فرهنگ، ادبیات و هنر وارد نموده‌اند و تعریف آن در نگاه معظم‌له عبارتست از: «فکر و ذائقه و روحیه ترجمه‌ای، یعنی قدرت ابتکار را از یک ملت گرفتن، شجاعت حرف نو را از یک ملت گرفتن، به او اینطور تلقین کردن که اگر می‌خواهی به جائی برسی و آدم شوی باید همان کاری را بکنی که غربی‌ها کردند و از آن سرسوزنی تخطّی نکنی.
اجازة ابتکار و نوآوری و خلاقیت علم را ندادند. علم و فکر را باید تولید کرد. نه در علوم انسانی و نه در علوم سیاسی و اجتماعی برای آفرینش علمی میدان ندادند.1»
***
این «فکر و روحیة ترجمه‌ای» از ابتدای ورود علوم جدید در کشور به‌وجودآمده است. منورالفکرانی که نخبگان آن روز جامعه بودند به‌خصوص در اواسط و اواخر دورة قاجاریه، امثال میرزا ملکم خان، میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا حسین‌خان سپهسالار، سید حسن تقی‌زاده، محمدعلی فروغی(ذکاءالملک) و... قائل به تقلید محض و به تعبیر تقی‌زاده «فرنگی مآبی» از فرق سر تا نوک پا بودند و هر گونه جد و کوشش در تولید علم و اختراع را نفی می‌کردند. به این جمله ملکم‌خان توجه کنید:
«در اخذ اصول تمدن جدید و مبانی ترقی و فکری، حق نداریم درصدد اختراع باشیم، بلکه باید از فرنگی سرمشق و در جمیع صنایع از باروت گرفته تا کفش‌دوزی محتاج سرمشق غیر بوده و هستیم»2
هم او می‌گوید: «وزرای ما باید مسلماً بدانند که بدون اخذ اصول مملکت‌داری فرنگ، نه تنها مثل فرنگی لشکر نخواهیم داشت بلکه محال خواهد بود که بتوانیم مثل فرنگی آهنگر داشته باشیم»3
این همان فکر و اندیشه ترجمه‌ای است که به تعبیر زیبای رهبر معظم انقلاب اسلامی «بلای جان ملت»، «ننگ ابدی» و «خطر بزرگ» است که سرنوشت بسیار سختی را برای یک ملت به‌وجود می‌آورد4 و دیدیم که در این مدت حدود 150ـ200 سال اخیر تا پیروزی انقلاب اسلامی، کشور به بازار بزرگی برای مصرف کالای‌های غرب تبدیل شد و از لحاظ فرهنگ و استقلال و عزّت ملی و معارف دینی نیز به شدت تنزّل و بلکه سقوط کرد. هیچ تلاش و دستاورد علمی و فنی و اختراع برجسته‌ای قابل توجه و مفید به حال ملت در این دوره اتفاق نیفتاد و همانطور که این منورالفکران آرزو داشتند در جمیع صنایع و نیز اصول کشورداری، مقلد غرب شدیم و صنایع پیشرفته را هم همراه با مستشاران به ما دادند تا همیشه مصرف‌کننده و شاگرد و وردست باقی بمانیم!
در ترجمة کتاب و حوزه‌های هنر نیز شاهد تلاش گسترده غرب باوران بودیم. به‌گونه‌ای که اولین کتاب‌های ترجمه در حوزة اندیشه و فرهنگ اتفاق افتاد مثل کتاب «روش درست به کار بردن عقل» هگل که بانام (حکمت ناصریه) ترجمه شد. مؤسسه فرانکلین آمریکا در دورة محمدرضا در ایران حضور یافت و با کمک تربیت‌شدگان فرهنگ غرب با ایجاد «بنگاه ترجمه و چاپ کتاب» به‌طور رسمی و گسترده به ترجمه و چاپ و توزیع کتاب‌هائی که این بنگاه وابسته به سازمان اطلاعاتی آمریکا (سیا) انتخاب و آن را توصیه می‌کرد، پرداخت و آمارهای تعجب‌آور و بالائی از کتاب‌های ترجمة چاپ شده در همه گروه‌های سنی ازجمله کودک و نوجوان در کارنامة این بنگاه دیده می‌شود. از نقش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و مدیر فاسد آن و انتشارات امیرکبیر در آن دوران می‌گذریم و اکتفا می‌کنیم به این مسئله که زیست ترجمه‌ای و اندیشه ترجمه‌ای هم در عمل و شیوه زندگی حاکمان و روشنفکران و مستشاران و هم در انتشارات و سیستم‌های آموزشی و دانشگاهی کشور با شدت وجود داشته است.
این نگاه، مختص به آن دوران باقی نماند و دیدیم که توسط تربیت یافتگان غرب، تا پایان دوره پهلوی دوم، با شیب تند ادامه یافت. پیروزی انقلاب اسلامی شیب این نگاه و روند آن را تغییر داد و لکن به‌تدریج و در گرماگرم تقابل‌های جناحی و گروهی و تلاش وسیع فرهنگ تهاجمی دشمنان، دوباره سربرآورد و تدریجاً در حاکمیت نیز ظاهر شد. در بدنة نشر کشور نیز ترجمة آثار یک امر عادی و بلکه ضروری تلقی شد و مخصوصاً در حوزه علوم انسانی که در همه شئون کشور تأثیرگذار است این تقلای غرب‌باوران بیشتر دیده می‌شود و حتی در حوزه‌هائی که مبانی و اصول تربیتی در حد بسیار والا و بالائی در فرهنگ ایرانی و تفکر اسلامی وجود دارد یعنی حوزه کودک و نوجوان، این ترجمه و اندیشه و زیست ترجمه‌ای فراوان شده است و در محیط‌های دانشگاهی و مراکز دانشجوئی کتاب‌های ترجمه علوم انسانی و علوم اجتماعی راه پیدا کرده و در حال افزایش است. درحالی‌که به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب: «علوم انسانی غرب مبتنی بر جهان‌بینی دیگری است، مبتنی بر فهم دیگری از عالم آفرینش است و غالباً مبتنی بر نگاه مادی است. خوب، این نگاه، نگاه غلطی است. این علوم انسانی را ما به‌صورت ترجمه، بدون اینکه هیچ‌گونه فکر تحقیقی اسلامی را اجازه بدهیم در آن راه پیدا کند می‌آوریم توی دانشگاه‌های خودمان و در بخش‌های مختلف اینها را تعلیم می‌دهیم»!5
رسوخ این ذائقه و تفکر ترجمه‌ای در محیط‌های دانشگاهی که نسل آینده مدیران کشور را تربیت و به جامعه تحویل می‌دهد، هدف شوم و خطرناکی دارد.
«یک ملت گاهی به تفکر و ذائقه ترجمه‌ای دچار می‌شود. فکر هم که می‌کند ترجمه‌ای فکر می‌کند و فرآورده‌های دیگران را می‌گیرد. البته نه فرآورده‌های دست اول، فرآورده‌های دست دوم، نسخ شده، دست‌مالی شده و از میدان خارج شده‌ای را که آنها برای یک کشور و یک ملت لازم می‌دانند و از راه تبلیغاتی به آن ملت تزریق می‌کنند و به‌عنوان یک فکر نو با آن ملت در میان می‌گذارند این برای یک ملت از هر مصیبتی بزرگ‌تر و سخت‌تر است. بخواهند فکرها و تئوری‌های ترجمه‌ای را وارد محیط دانشگاه کنند و به مغز دانشجو و استاد رسوخ دهند و آنها را از ایمان و دلبستگی‌های مردم جدا کنند این، آن خطر اساسی است»6
ذائقه و اندیشة ترجمه‌ای با آزاداندیشی منافات دارد. کسانی که تقلید سبک تفکر و زندگی از غرب را به انحاء مختلف تبلیغ می‌کنند و امکان توانائی رسیدن به دانش‌ها و پیشرفت‌های غرب و بلکه پیش افتادن از آنان را برای نخبگان و جوانان غیرممکن جلوه می‌دهند، بر خلاف همة مبانی فکری و علمی، با آزاداندیشی مقابله و مخالفت می‌نمایند. چرا که معنای آزاداندیشی با فکر ترجمه‌ای و تقلیدی ناسازگار است.
«آزاداندیشی یعنی آزادنه فکر کردن؛ آزادانه تصمیم گرفتن؛ ترجمه‌ای، تقلیدی و بر اثر تلقین دنبال بلندگوهای غرب حرکت نکردن» 7
مروری بر نظرات رهبر فرزانه انقلاب اسلامی و اسناد بالادستی در باب ترجمه
لازم است قبل از ارائه آمار و وضعیت ترجمه در کشور، با نظرات رهبر انقلاب اسلامی به‌عنوان کسی که‌اشراف کامل بر فرهنگ و کتاب دارد و نظریه‌پرداز در این حوزه است و نیز با اسناد بالادستی مصوب جمهوری اسلامی آشنا شویم تا میزان انطباق یا انحراف وضعیت موجود را بهتر متوجه شویم.
1: ضرورت و اهمیت ترجمه در نگاه رهبری
نباید خود را از ترجمه که باب بسیار وسیعی در فرهنگ است محروم کنیم. آثار خیلی خوب در نوشته‌های خارجی هست که می‌توان از آنها استفاده کرد. هیچ ملتی از ترجمه بی‌نیاز نیست.8
2: شرایط ترجمه مفید و الزامات آن در دیدگاه رهبری
1- یافتن حرف نو و بومی‌سازی آن،
2- مغشوش نکردن زبان ملّی،
3- سلب نکردن تمدن و هویت اسلامی ملّی.9
4- متناسب با نقشه علمی کشور باشد و به اندازه مورد نیاز انجام شود.10
5- باب تحقیق و پژوهش جدی گرفته شود و علم ترجمه محض حاکم نگردد،
6- استقلال و شخصیت علمی کشور را مخدوش نکند و وابستگی ایجاد ننماید.11
7- قدرت ابتکار و شجاعت نوآوری و حرف نو را از ملت نگیرد.12
8- در ترجمه ماندن، فکر ترجمه‌ای، ایده و مکتب و ایدلوژی و اقتصاد و سیاست ترجمه‌ای، اینها ننگ است.13
9- تحقیق و فکر اسلامی در کنار آن طرح شود!14
10- پادزهر و رد انحرافات و تحریفات و‌اشتباهات افکار فلاسفه و نویسندگان و متفکران مادی غرب، تولید و ارائه شود.15
11- کتاب‌های خوب و تأثیرگذار در جهت جمهوری اسلامی و تقویت مبانی فکری و علمی آن ترجمه شوند.16
12- در تصویرگری خصوصاً برای کودکان، ارزش‌های اسلامی مانند حجاب منعکس بشود. شرط سنّی زیر 9 سال و بالای آن ملاک نیست.17
13- اقتباس علمی آری، ترجمه محض و اکتفا به ترجمه، نه.18
14- ترجمه محض ترجمه‌‌گرائی مثل «کاغذ باد» (بادبادک است) خیال می‌کند در هوا پرواز می‌‌کند امّا نخ آن دست دیگری است.19
3: ترجمة فرهنگ، فکر و نظریات بیگانه، در بیانات رهبری
1- ترجمه فرهنگ، ترجمه نظریات بیگانه، آنها را به شکل وحی مُنزل تلقی کردن و در جایگاه غیرقابل خدشه قراردادن، بلایی بوده که در جامعه ما وجود داشته است.20
2- می‌خواهند فکر و تئوری‌های ترجمه‌ای را وارد محیط دانشگاه کنند و به مغز دانشجو و استاد رسوخ دهند و آنها را از ایمان و دلبستگی‌های مردم جدا کنند. این، آن خطر اساسی است.21
3- اندیشه ترجمه‌ای برای یک ملت، سرنوشت بسیار سختی را به‌وجود می‌آورد.22
4- ترجمه‌گرائی یعنی الگو گرفتن بی‌قید و شرط از نظریه‌پردازی‌های غربی را، غلط و خطرناک بدانید.23
4: ترجمة متون علوم انسانی در منظر رهبری
1- علوم انسانی غرب مبتنی بر جهان‌بینی دیگری است، مبتنی بر فهم دیگری از عالم آفرینش است و غالباً مبتنی بر نگاه غلطی است. این مبنا، مبنای غلطی است. این علوم انسانی را چرا آقا به‌صورت ترجمه‌ای اجازه بدهیم راه پیدا کند در دانشگاه‌ها.24
2- گرایش انسان‌گرائی منهای مذهب، همان گرایش‌های اومانیستی قرن نوزدهمی و اوایل قرن بیستمی را در ترجمه‌ها باید مراقب بود.25
 مروری بر سند نقشه مهندسی فرهنگی کشور
1ـ در نقشه مهندسی فرهنگی کشور مصوب 1392 شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، در تمامی فرازهای آن سخن از تبلیغ و ترویج اسلام و فرهنگ ملّی اسلامی توسط همه ابزارها و تمامی دست‌اندکاران رسمی و غیررسمی، حاکمیتی و قانونی کشور است. اهداف کلان فرهنگی را در این نقشه مصوب بخوانید تا وظیفة وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونت امور فرهنگی را در عرصه فرهنگ و کارزار فرهنگی کشور با بیگانگان به‌ویژه در تهاجم فرهنگی غرب دریابید. تمامی اهداف بر تعالی نظری و عملی هویت ملّی و تقویت ایمان و عمل صالح، فرهنگ انقلابی، تعمیق خودباوری ملّی و عمل به احکام و فروع دین ازجمله نماز، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر و عفت عمومی و حجاب، ترویج سبک زندگی ایرانی اسلامی، هنر متعهد به ارزش‌های اسلامی انقلابی معرفت‌افزا و بصیرت‌بخش و استکبارستیز، قدرت نرم و توان مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمن در عرصه‌های مختلف، تأکید دارند.26
2ـ در بخش اولویت‌های فرهنگی نیز به ترتیب: هویت اسلامی ایرانی و انقلابی، تحکیم نهاد خانواده و افزایش کمّی و کیفی جمعیت، سبک زندگی اسلامی ایرانی از معماری و شهرسازی تا عفاف و پوشش و آرایش و تعاملات اجتماعی خانوادگی و فردی با اولویت کودکان و نوجوانان، اخلاق و فرهنگ عمومی جامعه، هنر متعهد و... تصریح شده‌اند.27
3ـ در شمارش اقدامات ملّی برای تحقق اهداف و اولویت‌های فرهنگی نیز همچنان اقداماتی که به تعالی فرهنگ ملّی اسلامی، الگوسازی متناسب با این فرهنگ و عرصه‌های مُد و لباس و پوشش و حجاب و عفاف و سبک زندگی اسلامی و مقابله هوشمند با لباس‌های مبتذل و غیراسلامی و نمادهای فرهنگی منحط غربی و زدودن خودباختگی در مقابل فرهنگ بیگانه، سفارش و تصریح شده‌اند.28
 موسسه تحقیقاتی قدر ولایت
 
 1- دیدار با جوانان استان اصفهان، 12/8/1380.    
2- فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ایران، فریدون آدمیت، ص 113
3- قسمتی از نامه ملکم خان به میرزاحسین خان سپهسالار، صدراعظم ایران12 رجب 1293 قمری.
4- بیانات در دیدار با اساتید و دانشجویان قزوین، 26/9/1382
5 - دیدار با جمعی از بانوان قرآن پژوه کشور، 28/7/1388
6 - بیانات در پرسش و پاسخ جمع دانشجویان و اساتید دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
7 - دیدار جمعی از اعضای تشکل‌ها، کانون ها، نشریات و شماری از نخبگان دانشجوئی، 15/8/1382
8- بیانات در دیدار با اعضای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان، 5/5/1371
9- بیانات در دیداربا اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های سمنان، 18/8/1385 و دیدار جمعی از برگزیدگان المپیادهای جهانی و کشوری، 3/7/1381
10- بیانات در دیدار نخبگان جوان، 12/6/1386
11- بیانات در دیدار اساتید و رؤسای دانشگاه‌ها، 9/7/1386 و دیدار با جوانان و فرهنگیان درمصلای رشت، 12/2/1380
12- بیانات در دیدار جوانان اصفهان، 12/8/1380
13- بیانات در دیدار استادن و دانشجویان قزوین، 26/9/1382
14- بیانات در دیدار بانوان قرآن پژوه کشور، 28/7/1388
15- سخنرانی در هفتمین گردهمائی ائمه جمعه کشور، 25/6/1370
16- بیانات در دیدار اعضای مجمع نویسندگان مسلمان، 28/7/1376
17- بیانات در دیدار اعضای کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان، 5/5/1371
18- بیانات در دیدار جمعی از برگزیدگان المپیادهای جهانی و کشوری، 3/7/1381
19- بیانات و پرسش و پاسخ در جمع دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر، 9/12/1379
20- بیانات در دیدار با اعضای انجمن اهل قلم، 7/11/1381
21- بیانات و پرسش و پاسخ در جمع دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر، 9/12/1379
22- بیانات در دیدار استادان و دانشجویان قزوین، 26/9/1382
23- بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های شیراز، 14/2/1387
24- بیانات در دیدار بانوان قرآن پژوه کشور 28/7/1388
25- بیانات در دیدار اعضای شورای‌عالی و ویرایش زبان فارسی صداوسیما، 18/9/1370
26- سند نقشه مهندسی فرهنگی کشور، صص 38ـ39
27- همان، صص 42ـ43
28- همان، صص 74ـ76