پیامدهای مثبت جسمی و معنوی روزه‌داری - بخش پایانی
فرصت خود‌سازی و پرواز تا اوج ایمان و اخلاص
گالیا توانگر
ماه رمضان ماه رحمت و برکت خداوند، ماه نزول قرآن و از شریف‌ترین ماه‌های سال است.
در این ماه درهای آسمان و بهشت گشوده و درهای جهنم بسته می‌شود، و عبادت در یکی از شب‌های آن (شب قدر) بهتر از عبادت هزار ماه است. کنترل خواهش‌های نفس و تمرین‌های معنوی در طی ماه رمضان موجب پیراستن دل از اغیار و آراستن باطن آدمی به فضیلت گرانبهای خویشتن‌داری می‌شود و با خود بیداری و روشنایی به همراه می‌آورد.
ابو حامد غزّالی در شرح این سخن خداوند متعال که: «روزه، برای من است» گفته است: «اینکه روزه برای‌خداست و این شرافت را یافته که به خداوند، نسبت داده شود- هرچند همه عبادات، برای اوست، همچنانکه کعبه این شرف را یافته که خانه او باشد، درحالی‌که همه زمین برای اوست، دو معنا دارد:
نخست اینکه: روزه، پرهیز و ترک است و عملی پنهان است و در آن، کاری نیست که دیده شود. به خلاف همه عبادت‌ها که در معرض دید مردم انجام می‌شوند، روزه، عبادتی است که جز خدا آن را نمی‌داند؛ چراکه کاری است باطنی که همان شکیبایی است.
دوم اینکه: روزه، سرکوبی دشمن خداست؛ چون ابزار شیطان ملعون، شهوت‌ها هستند و شهوات با خوردن و آشامیدن، نیرو می‌یابند.
رمضان بستر شکل‌گیری خانواده معنوی
گویی رمضان در دل خود و در سبدش معجزه‌های کوچک و بزرگی دارد که بر روی پیر و جوان کوچک و بزرگ و زن و مرد تأثیرات متفاوتی به‌جای می‌گذارد، اما در کانون خانواده، رمضان یعنی همبستگی و اُنس و الفت بیشتر. چیزی که این روزها گمشده خانواده‌هایی است که در مشغله‌های زندگی گرفتار مادیات شده‌اند؛ ازاین‌رو ماه مبارک فرصتی برای با هم بودن و در کنار خانواده بودن است.
دکتر سارا صفاپور روان‌شناس تربیتی و خانواده، ماه مبارک رمضان را بهترین فرصت برای درک مشترک تجربه معنوی درون خانواده دانسته و می‌گوید: «ماه مبارک رمضان از چند بعد دارای اهمیت است. علاوه‌بر تمام فضایل اخلاقی این ماه تقویت تجربه مشترک معنوی در یک ماه کامل در بین اعضای خانواده است. بی‌تردید در ایام دیگر سال اعمال عبادی اعم از نمازخواندن یا تلاوت قرآن در کانون خانواده به‌صورت فردی انجام می‌شود، اما در ماه مبارک رمضان خانواده در فضای معنوی مشترکی درک یکسان و ملموسی از اعمال عبادی به دست می‌آورند که می‌تواند زمینه‌ساز تقرب و هماهنگی بین اعضای خانواده شود.»
این روان‌شناس تربیتی و خانواده درباره فرصت رمضان برای ساختن همدلی بین اعضای خانواده، توضیح می‌دهد: «حضور اعضای خانواده و همبستگی خانوادگی یکی از مزیت‌های ماه مبارک است. در ایام غیر از ماه مبارک، رفت‌وآمدهای اعضای خانواده در ساعت‌های غیرمعینی اتفاق می‌افتد؛ به‌نحوی‌که دیر و زود رفتن‌ها و بازگشتن‌ها مانع دیدار اعضای خانواده و انسجام درون خانوادگی می‌شود، اما در ماه مبارک رمضان به دلیل مشخص بودن زمان تناول سحری و افطار، معمولاً اعضای خانواده همزمان با هم در کنار سفره سحری و افطاری حاضر می‌شوند که بنده در این مورد به همه خانواده‌ها توصیه می‌کنم که در زمان سحر و افطار سعی نمایند مشاهده تلویزیون و حضور در شبکه‌های اجتماعی، اینترنت و... را به زمان دیگری موکول نمایند تا با تعامل بیشتری با اعضای خانواده با گفت‌وگو و تبادل احساسات و ارتباطات کلامی نسبت به رفع کمبودهای عاطفی و انس بیشتر بین سایر اعضای خانواده و انتقال تجارب به یکدیگر گام‌های بلندی بردارند.»
وی توجه به زنان و مادران را به‌عنوان کدبانوهای خانواده از مهم‌ترین مسائل ماه مبارک رمضان دانسته و کمک به آنها را در این روزهای گرم ضروری دانسته و می‌افزاید: « با توجه به اینکه مادران و همسران خود روزه‌دار هستند و از آن سو مسئولیت انجام امور منزل و بعضاً بانوان شاغل بیرون از منزل هم بر دوش آنها قرار دارد، ازاین‌رو بر تمامی اعضای خانواده واجب است که به مادران و همسران خود در امور سحری و افطاری کمک کنند و با مشارکت خانوادگی و صمیمی‌تر در انجام امور منزل، کمک به مادران را به‌عنوان یک ثواب و کار عبادی به شمار آورند.»
وی تصریح می‌کند: «همچنین مادران و بانوان ارجمند در ایام گرم ماه مبارک رمضان می‌توانند با اعمال سلیقه و فراهم‌کردن فضایی برای مساعدتر شدن ساعت‌های روزه‌داری با مدیریت درست برای روزه‌داران غذا و خوراکی‌هایی تهیه کنند که بتواند آب بدن را در طول روزه‌داری تأمین کرده تا فشار روزه‌داری برای نوجوانان و روزه اولی‌ها کم‌تر شود. طبیعتاً و قطعاً تدابیر ارزشمند مادران در آسان گذشتن روزه‌داری قابل‌توجه است.»
تمرین خوش‌اخلاقی در ماه مبارک رمضان
رسول خدا (ص) درباره فضیلت و عظمت ماه مبارک رمضان فرموده‌اند: «ای بندگان خدا! ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به‌سوی شما روی آورده است؛ ماهی که نزد خداوند بهترین ماه‌ها است؛ روزهایش بهترین روزها، شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است. بر مهمانی خداوند فراخوانده شدید و از جمله اهل کرامت قرار گرفتید. در این ماه، نفس‌های شما تسبیح، خواب شما عبادت، عمل‌هایتان مقبول و دعاهایتان مستجاب است. پس با نیتی درست و دلی پاکیزه، پروردگارتان را بخوانید تا شما را برای روزه داشتن و تلاوت قرآن توفیق دهد. بدبخت کسی است که از آمرزش خدا در این ماه عظیم محروم گردد. با گرسنگی و تشنگی در این ماه، به یاد گرسنگی و تشنگی قیامت باشید.»
آن‌گاه پیامبر اکرم (ص) وظیفه روزه‌داران را برشمرد و از صدقه بر فقیران، احترام به سالخوردگان، ترحم به کودکان، صله ارحام، حفظ زبان و چشم و گوش از حرام، مهربانی به یتیمان و نیز عبادت و سجده‌های طولانی، نماز، توبه، صلوات، تلاوت قرآن و فضیلت اطعام در این ماه سخن فرمود. (منابع: مفاتیح‌الجنان، تفسیر نمونه، ج 1، ص 634؛
المیزان، ج 2، ص15)
حسن خلق و گشاده‌رویی از بارزترین صفاتی است که در معاشرت‌های اجتماعی باعث نفوذ محبت شده و در تأثیر سخن اثری شگفت‌انگیز دارد. در ماه مبارک رمضان، نفس اماره به‌خاطر روزه ضعیف می‌شود و زمینه‌های خوب شدن، خود‌سازی و انجام عمل خیر، برای انسان ایجاد می‌شود.
ماه مبارک رمضان، ماه تمرین برای عبودیت است، وقتی مؤمنی در یک ماه تلاش می‌کند تا اهل قرآن و عمل خیر شود، یقیناً با کمی صبر و تلاش می‌تواند این خصلت را برای خودش نگاه دارد.
حجت‌الاسلام علی محمدیان یک کارشناس مسائل فرهنگی می‌گوید: « برخی افراد به‌خاطر دور شدن از عمل خیر، خجالت می‌کشند کار خیر انجام دهند، حتی برخی در انجام واجبات نیز خجالت می‌کشند، اما ماه مبارک رمضان فضای مناسبی را برای انجام کار خیر پیش می‌آورد، لذا ما هم باید حجاب‌های باطنی را کنار زده و در این ماه تمرین عبودیت کنیم. ماه میهمانی خدا با رحمت و مغفرت به ما رو کرده است و انسان با روزه گرفتن و مناجات با خداوند، رحمت الهی و مغفرت پروردگار را بیش‌ازپیش برای خود فراهم می‌کند.»
وی در ادامه می‌گوید: «قرآن، برخورد مناسب و سازنده را در برخورد با دیگران به‌ویژه تبلیغ دین، ضروری می‌داند. پیامبر خدا (ص) در برابر مردم به‌واسطه فیض رحمت الهی، برخوردی نرم و عاطفی داشته است.»
این کارشناس مسائل فرهنگی حسن خلق و خوش‌رویی را عاملی برای تأثیرگذاری و نفوذ کلام برمی‌شمرد و می‌گوید: «کسی که اصول و آداب اخلاق اسلامی را رعایت کند، سخنانش در نزد مردم مورد پذیرش قرار می‌گیرد. در خانواده‌ای که اعضای آن مقید به رعایت اخلاق هستند، آرامش و محبت موج می‌زند و این امر باعث استحکام بنیان خانواده می‌شود.»
سخن آخر
بستن درب دل مشکل است. چه کسی می‌تواند بگوید نفی خواطر دارم؟ به این معنا که تخیّل‌ها، وسوسه‌ها و فکر‌های غیر خدایی، در دل من نمی‌آید، و فقط خدا در دل من است. چه کسی قادر است چنین ادعایی داشته باشد؟ مشکل است، امّا از ما خواسته‌اند که چنین باشیم و علاوه‌بر کنترل زبان، چشم و گوش، دل را کنترل کنیم. البته برای ما دلی نمانده است تا آن را کنترل کنیم. روزی یک نجار به آیت‌الله اراکی گفته بود: «آقا یک نصیحت به ما بفرمایید.» آقای اراکی گفته بودند: «شما که برای خانۀ همه دَرب می‌‌سازی، یک درب هم برای دلت بساز!»
آیت‌الله حسین مظاهری از مراجع تقلید نقل می‌کنند: یکی از بزرگان این مطلب را روی منبر نقل کرده بود. اهل‌دلی پای منبر بوده است. با شنیدن این داستان‌گریه کرده و گفته بود: «آقا دلی برای ما نمانده تا برایش درب بسازیم!»
چه حرف خوبی! امّا بالاخره ما هم دل می‌خواهیم، این نعمت بزرگ که خدا داده است را نباید از دست بدهیم. این دل درب می‌خواهد، درب و دربند می‌خواهد. این درب با روزۀ حقیقی ساخته می‌شود. با حدیث «الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا اُجْزی بِه»
(روزه برای من است و من پاداشش را می‌دهم).
یکی از بزرگان می‌گوید: «موقع افطار، آنچه می‌خواهم از خدا می‌گیرم، بعد افطار می‌کنم و تا ندهد افطار نمی‌کنم. با ارتباط عاطفی با خداوند هرچه می‌خواهد از خدا می‌گیرد. چنان‌که بزرگی می‌گفت: در نماز وقتی می‌گویم: «السَّلامُ عَلَیک اَیّهَا النَّبِی»، تا جواب از پیامبر اکرم (ص) نشنوم، وارد «السَّلامُ عَلَینا و عَلی عِبادِ الله الصّالحین» نمی‌شوم، و تا از امام زمان(ارواحنافداه) جواب نگیرم، وارد «السَّلامُ عَلَیکم» نمی‌شوم. این مقام‌ها مخصوص خواص است که روزۀ خاص می‌گیرند و مقام خاص هم پیدا می‌کنند. اخصّ الخواص از این مقام‌ها هم عبور کرده و به جاهای برتری می‌رسند.»
چه خوش گفته است شاعر:
صمت و جوع و سهر و عزلت و ذکر به دوام
ناتمامان جهان را کند این پنج، تمام
صُمت، یعنی مراقبت از زبان، یعنی پرهیز از حرف‌های بیهوده و لغو؛ جوع، یعنی کم‌خوری، یعنی همان سفارش پیامبر اکرم (ص) که فرمودند: «تا وقتی‌که گرسنه نشده‌اید، غذا نخورید و قبل از آنکه سیر شوید، از ادامۀ غذا خوردن منصرف شوید؛ سهر به معنای شب‌بیداری، عبادت شبانه و تهجّد یا همان ارتباط عاطفی با خداست؛ عزلت، خودداری از شرکت در مجالس بیهوده، لغو و بدون نتیجه است. مداومت بر ذکر نیز ناگفته پیداست که یعنی انسان با زبان، با دل و با عملش به یاد خدا
باشد.»
اگر روزه‌دار به این پنج دستور عمل کند، به‌عبارت‌دیگر، اگر اعضاء و جوارح و دل او روزه باشد، حتماً موقع افطار دعای مستجاب دارد، حتماً می‌تواند در همان روز، صاحب‌خانه را به درون خانه بیاورد، یعنی خدا را بیاورد در دلش.
امام صادق(ع) میفرمایند: برای روزه‌دار دو هنگامۀ شادی و سرور است: نخست شادی وقت افطار و دیگر شادی هنگام دیدار پروردگار.
به‌راستی می‌بیند که به مطلوب و مقصود رسید، مقصود و مطلوب چیست؟ خدا؛ ما خلق شده‌ایم برای چه؟ برای اینکه به خدا برسیم:
إِنَّا لِلَه وَإِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ
أَلَا إِلَى اللَهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ « این همان صیرورت به سمت خداست (صیرورت: روزبه‌روز بهتر شدن).
انسان می‌تواند موقع افطار به مطلوب و مقصود حقیقی برسد و خدا که صاحب‌خانه است را در دل خویش بیاورد، یعنی توجه پیدا کند و خدا را بیابد. نظیر وقتی‌که تشنه است و تشنگی را می‌یابد، آب می‌خورد و سیراب شدن را می‌یابد، یافتن خدا هم برای دل پیدا می‌شود. خوشا به حال کسانی که چنینی یافتنی‌هایی دارند.