مسئولیت ما در قبال پیشرفت امكانات (زلال بصیرت)
عالمى را كه خداى تعالى آفریده و ما به‌عنوان پدیده اى از یك نظر كوچك و از یك نظر بسیار بزرگ در آن خلق شده‌ایم، سرسرى نیست. در این عالم، آن‌قدر رمز و رازها وجود دارد و آیات الهى در هر گوشه و كنارش نهفته است كه با مقیاس‌هاى ما به هیچ وجه قابل شمارش نیست. وجود این رمز و رازها آنگاه نتیجه حكیمانه خود را خواهد بخشید كه موجود ذى شعورى آنها را درك كند و عظمت آنها را بشناسد و از آن، در راه تكامل خود بهره بگیرد. اگر این آیات و رمز و رازهاى عالم، همچنان ناشناخته بماند، رازى سر به مهر است كه حكمت آفرینش آنها آشكار نمىشود. خداوند، انسان را در این جهان آفریده تا به این راز و رمزها آشنا شود و از یك طرف براى تكامل خود از اینها استفاده كند و از طرف دیگر آیات الهى را از آن جهت كه آیات خدا هستند، بشناسد، ببیند و درك كند و مسئله مهم‌تر نیز همین است؛ گرچه هدف اوّل هم بىارتباط با این هدف نیست؛ چون همه كمال‌هاى انسان نیز به معرفت الله بازمىگردد.
در هر مقطعى از تاریخ و در طول قرن‌ها تمدن بشرى، پاره‌اى از این آیات و علوم آشكار شده و افراد به‌صورت‌هاى مختلف از آن استفاده كرده‌اند. آن‌طور كه آثار باستان شناسى نشان مى دهد، در دوران‌هایى از تاریخ، علومى در میان انسان‌ها وجود داشته كه منقرض شده و دنباله آنها دیگر وجود ندارد؛ نمونه‌اش مثلاً در اهرام مصر است كه روز به روز آثار علمى به كار گرفته شده در آنها، از طریق كاوش‌ها به دست مىآید و نشان مىدهد كه سازندگان این اهرام از علوم خاصى بهره‌مند بوده‌اند كه دنباله‌اش در كتاب‌ها نوشته نشده و به دست ما نرسیده است؛ پس آن دوران علمى منقرض شده و دوران دیگرى شروع شده است؛ به هر حال، خداى بزرگ همیشه آیات خود را به‌صورت‌هاى مختلفى براى انسان‌ها به اندازه استعداد و همت‌شان آشكار مىكند و آنها هم از آن استفاده‌هایى می‌كنند.
در این‌باره سؤال‌ها و مسائل قابل بحث بسیارى وجود دارد؛ مثلاً هم امروز و هم در دوران‌هاى گذشته مىبینیم بسیارى از این علوم و این رمز و رازها به دست كسانى كشف شده كه چندان رفتار یا عقاید درستى نداشته و ندارند و به اصطلاح خودمان كافرند. اگر هدفِ آگاهى از این رمز و رازها خداشناسى است، چرا مؤمنان در این راه‌ها پیشگام نبوده و بیشتر، از دیگران بهره گرفته‌اند و خودشان كمتر در اختراعات و كشفیات پیشگام بوده‌اند؟ این پرسشى است كه جاى طرح و بحث دارد. به هر حال، به هر دلیلى بوده، اكنون كه بسیارى از علوم در اختیار ما قرار گرفته و دیگران زحمت كشف و به ثمر رساندنش را متحمل شده‌اند و امروز امكان بهره‌بردارى از آنها براى ما فراهم شده، باید قدر بدانیم و خدا را شكر كنیم كه گرچه ما زحمتش را بر دوش نكشیده‌ایم، ولى مى توانیم از آنها بهره ببریم.
برخوردهای افراطی و تفریطی در قبال پدیده‌های نو
معمولاً در برخورد با این پدیده‌هاى نو كه امكانات جدیدى را به‌خصوص در زمینه ارتباطات و اطلاع‌رسانى در اختیار مى گذارد، دو نوع برخورد افراطى و تفریطى وجود دارد: كسانى چنان دلباخته و خودباخته مىشوند كه گویى این اوج كمال انسانى است و كسانى كه از این وسایل و فناورى‌ها بهره‌مندند، كامل‌ترین انسان‌هایند و باید در حد پرستش به آنها احترام گذاشت و باید از آنها استفاده و در مقابل‌شان كرنش كرد. دسته دیگرى هم در جهت تفریط، به بهانه‌هاى مختلف، از جمله اینكه از این وسایل استفاده‌هاى غلط و سوءاستفاده مىشود، آنها را تحریم مىكنند و مىگویند چون كفار اینها را اختراع كرده‌اند یا چون از اینها استفاده‌هاى نامطلوبى در جهان مىشود، پس ما باید از آنها بپرهیزیم؛ اما هر دو این سخن‌ها نادرست است. نعمت خدا كه به دست ما مىرسد، چه آن را كفار به دست ما بدهند و چه مؤمنان، وسیله‌اى براى آزمایش من و شما است. باید نعمت را قدردانى و از آن در راه درست استفاده كرد؛ وسیله‌اش هر كه باشد و هرچه باشد. از آن طرف هم اگر فكر كنیم كه این اوج كمال انسانى است و كسانى كه چنین وسایلى را در اختیار دارند، كامل‌ترین انسان‌ها در انسانیت هستند نیز اشتباه است. نعمت‌هاى دنیا هرچه باشد؛ از اموال و فرزند و نعمت‌هاى مادّى گرفته تا هوش و استعداد و نعمت‌هاى غیرمادّى، همه وسیله آزمایش است؛ همه شمشیر دو دم است؛ هم مىشود از آن استفاده درست كرد ،هم استفاده نادرست؛ حتى مقدس‌ترین علوم هم از جهتى كه مفاهیمى در ذهن و قابل نقل و انتقال و تعلیم و تعلم است نیز كمال نهایى انسان نیست؛ كیفیت بهره‌بردارى از آنها ملاك است؛ چه رسد به ابزار بىجان و اختراعاتى كه خود بشر انجام داده و وسایلى كه براى زندگى مادّى‌اش فراهم كرده است. اینها نه نجس، پلید، دورانداختنى و طردكردنى است و نه بسیار مقدس، مطلوب و پرستیدنى؛ بلكه وسایلى براى آزمایش است، منتها هر قدر این وسایل بیشتر باشد، هم امكان ترقى، صعود و عروج بیشتر است و هم امكان تنزل و سقوط. وقتى كه وسایل كمتر باشد، هم عروج و صعود محدودتر است و هم سقوط و نزول؛ اگر انسان‌ترقى كند، در درجه محدودى ترقى مى كند و اگر تنزل كند، تنزلش نیز محدود است؛ اما وقتى وسایلش زیاد شد، اگر ترقى كند، خیلى ترقى كرده و اگر تنزل كند، تنزلش خیلى زیاد خواهد بود.
وسایل ارتباطی جدید، وسیله آزمایش انسان
پس نكته اوّل مورد توجه، برخورد ما با وسایلى است كه جدیداً كشف شده؛ به‌خصوص وسایل ارتباطى كه امروز باب عظیمى از دنیاى جدیدى را به روى بشر گشوده و نزدیك است زندگى بشر را به كلّى متحوّل كند. باید به این وسایل با چشم وسیله آزمایش نگاه كرد: (شما را با بدی‌ها و خوبی‌ها آزمایش می‌کنیم)(انبیا، 35)، نباید آنچنان تقدیس كرد و خود را در مقابل آنها باخت كه تصور كنیم اگر ما نداشته باشیم پس دیگر هیچیم و نباید آنچنان تحریم كرد كه چون سوءاستفاده‌هایى از این وسایل مىشود، پس ما به كلى آنها را كنار بگذاریم و استفاده مطلوب و درست هم از آنها نكنیم.
مسئولیت ما در برابر امكانات و اختراعات پیشرفته روز
آنچه باید در مقابل همه این وسایل بدان توجه كنیم، این است كه اولاً نسبت به خودمان چگونه مى توانیم از این وسایل بهتر استفاده كنیم و ثانیاً نسبت به جامعه چه راهى را مى توانیم انتخاب كنیم كه استفاده مطلوب از آن بیشتر شود و جلو مفاسدش تا حد امكان گرفته شود؛ یعنى ببینیم خودمان شخصاً براى مقاصد مشروع خودمان چه استفاده‌هاى بهترى مىتوانیم بكنیم و همچنین با توجه به مسئولیتى كه در قبال جامعه داریم، چه كار كنیم كه عموم مردم هرچه بیشتر از این وسایل به شكل صحیح استفاده كنند و جلو مفاسد آن هر قدر ممكن است، گرفته شود. این مسئولیتى است كه ما به عهده داریم؛ وگرنه برخورد منفى و طرد آنها و اینكه بگوییم باید به كلى از اینها جلوگیرى كرد و نباید چنین چیزهایى وجود داشته باشد، كار درست و معقولى نیست. چه بخواهیم و چه نخواهیم، این وسایل وجود خواهد داشت و گسترش هم پیدا خواهد كرد. از آن‌طرف، این برخورد هم درست نیست كه بىتفاوت از كنارش بگذریم و بگوییم: بالاخره این واقعیتى است كه وجود دارد و مردم هم به‌صورت‌هاى مختلفى (غلط یا درست، مناسب یا نامناسب) از آن استفاده خواهند كرد. پس ما چه كاره‌ایم؟ مگر ما مسئولیتى نداریم؟ مسئولیت ما در جامعه این است كه سعى كنیم راه استفاده مشروع از همه وسایل جدید بیشتر باز شود و تا حدى كه ممكن است، كارى كنیم از مفاسد آن كاسته شود.
یكى از این مسائل كه امروز براى ما مطرح است، همین وسایل اطلاع‌رسانى جدیدى است كه یك شاخه‌اش اینترنت است.
ما باید در عین حال كه سعى مىكنیم از همه وسایل هرچه زودتر استفاده كنیم، در تكمیل آن نیز پیشگام شویم. مسلمان‌ها فقط ما نیستیم و ایران هم فقط به ما و حوزه علمیه و مدرسه ما ختم نمىشود؛ كسان دیگرى هم هستند كه تلاش مىكنند و زحمت مىكشند و استعدادهاى خوبى دارند كه كارهاى بزرگى مىتوانند انجام دهند و بحمدالله پیشرفت‌هاى چشمگیرى هم داشته‌اند. ما باید با استفاده از این امكانات، وظیفه‌اى را كه داریم انجام دهیم و رسالت خودمان را به جهان ابلاغ كنیم و تكلیف شرعی‌مان را كه معرفى اسلام است، به این وسیله انجام دهیم.
بیانات مرحوم آيت‌الله مصباح يزدي(ره) در تالار مؤسسه آموزشى
و پژوهشى امام خمینى(ره)؛ قم؛ 23/9/1376
زلال بصیرت هر دو هفته یک‌بار روزهای یکشنبه منتشر می‌شود.