انوشه میرمرعشی
  برای ثبت تاریخ پرعظمت هشت سال دفاع مقدس مردم ایران، باید از منابع گوناگون استفاده کرد؛ منابعی چون اسناد، فیلم و عکس‌ها، خاطرات و آرشیو مطبوعات آن دوره.
و از آنجا که در حال حاضر به آرشیو مطبوعات زمان جنگ کمتر از منابع دیگر همچون خاطرات، اسناد و... توجه می‌شود، در این مطلب سعی شده به اهمیت این منبع ارزشمند برای ثبت تاریخ سال‌های دفاع مقدس‌ اشاره شود...
تیتر یک
از زمان شروع غیررسمی ‌حمله ارتش بعث صدام به مرزهای ایران اسلامی در بهار سال 1358 تا زمان پذیرش قطعنامه صلح 598 در تیر 1367 و حتی تا چند ماه بعد از آن؛ مسئله دفاع مقدس همیشه آن‌قدر برای «مطبوعات» مهم بود که بسیاری از روزها تیتر یک روزنامه‌ها و تصویر جلد رویی بسیاری از مجله‌ها به اخبار و مسائل آن اختصاص داشت.
تیترهای یک و خبرهایی چون «قصرشیرین زیر آتش مستقیم توپ‌های عراق»1
«عراق رسما به حضور سربازان کشورهای مرتجع عرب در جنگ اقرار کرد»2
«رئیس‌جمهور و رئیس شورای عالی دفاع: اگر بعثی‌ها به زدن شهرها و روستاها ادامه دهند ما هم بصره را می‌زنیم»3
«هشدار نماینده ایران در سازمان ملل مبنی بر استفاده مجدد عراق از سلاح‌های شیمیایی»4
«گروهی از اسرای عراقی با خانواده‌های خود ملاقات کردند»5
«سلحشوران ارتش اسلام تلاش مذبوحانه دشمن در ارتفاعات کلاشین را به شدت سرکوب کردند»6
«عزیمت روحانیون و نیروهای سپاه محمد(ص) از مناطق مختلف کشور به جبهه‌های نبرد»7
«اظهارات جانشین فرمانده کل قوا پیرامون پذیرش قطعنامه 598»8 و...
صفحات و ستون‌های وِیژه دفاع مقدسی
مسئله اهمیت دفاع مقدس برای رسانه‌های مکتوب و مهم‌تر از آن مخاطبان مطبوعات، آن‌قدر زیاد بود که ابعاد و وسعت آن را می‌توان در قالب‌های گوناگون رسانه‌ای در روزنامه‌ها و مجلات آن دوره مشاهده کرد.  
در واقع این‌طور نبود که اخبار مربوط به عملیات‌ها و مسائل جنگ تنها تیتر یک باشد و به محتوای دفاع، وضعیت رزمندگان، حواشی عملیات‌ها و... پرداخته نشود.
بلکه به‌دلیل توجه ویژه مطبوعات و مردم به موضوع «جنگ تحمیلی» در آن سال‌ها، عمده روزنامه‌ها و مجلات صفحه یا ستون و یا ضمیمه‌ای جداگانه درباره دفاع مقدس چاپ می‌کردند.
مثلا روزنامه کیهان صفحه «مردم و جبهه‌های جنگ» داشت. روزنامه جمهوری اسلامی صفحه «جبهه و جنگ» و موسسه اطلاعات ضمیمه «اطلاعات جبهه» منتشر می‌کرد. همچنین مجله «پیام انقلاب»، «سروش هفتگی»، «راه زینب»، «زن روز» صفحه مخصوص و روزنامه‌های صبح آزادگان و ابرار ستون ویژه دفاع مقدس داشتند.
اتفاقا این صفحات و ستون‌ها و ضمیمه‌ها جزو پرطرفدارترین و پرتیراژترین بخش‌های مطبوعات ایران در دوران دفاع مقدس بودند.   
هم خبر، هم گزارش و هم مقاله تحلیلی
با بررسی مطبوعات سال‌های دفاع مقدس می‌توان به عیان دید که به غیر از خبرنویسی، خبرنگاران و نویسندگان روزنامه‌ها و مجلات با تهیه گزارش، مصاحبه و مقالات تحلیلی سعی بسیاری برای ثبت تاریخ و انعکاس فداکاری رزمندگان اسلام داشته‌اند.
به‌طور مثال مجله «راه زینب» - اطلاعات بانوان سابق- که دغدغه زیادی نسبت به دفاع مقدس داشت؛ بیشتر هدف خود را در درج مطالب مربوط به جنگ، به بررسی نقش بانوان در دفاع اختصاص می‌داد. به‌عنوان نمونه این مجله در شماره 25 خود که در تاریخ 23 دی 1359 چاپ شده بود؛ علاوه ‌بر گزارشی از جبهه آبادان- ماهشهر؛ مصاحبه‌ای با یکی از خواهران مسئول ستاد بسیج مقاومت خوهران اهواز سرکار خانم پروین داعی‌پور داشت. در این مصاحبه که با عنوان «اگر اهواز هم مثل خرمشهر تخلیه می‌شد...» چاپ شده بود؛ توضیحات مفصلی درباره نقش بانوان بسیجی در امدادرسانی به مجروحین، کمک به جنگ‌زده‌ها و حفاظت از شهر برای تخلیه نشدن و‌ اشغال نشدن شهر اهواز توسط ارتش بعث عراق داده شده بود.9
و یا مثلا روزنامه کیهان در گزارشی از عملیات فتح‌المبین در تاریخ 23 فروردین 1361 از قول خبرنگار اعزامی‌اش به مناطق تازه آزاد شده دزفول نوشت:
«همراه اکیپ عکاسان و روزنامه‌نگاران داخلی و خارجی به جبهه‌های جنوب رفتیم. در مسیر راه دزفول شاهد مردمی بودیم که به طرف دزفول و اهواز
 می‌رفتند. زیرا با از هم پاشیده شدن لشگرهای عراق در مناطق عین‌خوش، شوش و سایت‌های 4 و 5، شهر شهیدپرور دزفول از تیررس توپخانه‌های عراق خارج شده است. در این مسیر یکی از رزمندگان به ما گفت: ما آن‌قدر در این منطقه می‌جنگیم تا خرمشهر را آزاد کنیم...»10
همچنین روزنامه اطلاعات سرمقاله خود را در تاریخ 11 مهر 1362، با عنوان «چرا با صدام صلح‌طلب مصالحه نمی‌کنیم؟» به این موضوع اختصاص داد؛ و در تحلیل رفتار سیاسی صدام و مقابله نظام جمهوری اسلامی با او نوشت:
«یکی دیگر از اهم دلائل ما برای ادامه جنگ و فی‌الواقع دفاع مشروع، این است که متجاوز را در عمل و نه در حرف تأدیب کنیم! هر کشور و هر ملتی که تاکنون مورد تجاوز یک قدرت اجنبی و یک لشگر‌ اشغالگر خارجی قرار گرفته ولی متجاوز را به حال خود رها کرده و به سختی مجازاتش نکرده، بزرگ‌ترین ضربه‌ها را تا سرحد مسخ و نابودی هویت و عزت خویش دریافت داشته است...»11
و یا روزنامه ابرار در سرمقاله شماره 40 خود با عنوان «اسرای سودانی را به خانواده‌هایشان تحویل دهید نه هیئت سودانی» ضمن‌ اشاره به حضور مزدوران غیرعراقی در ارتش بعث صدام، به ارائه چند پیشنهاد برای افشای حقایق جنگ تحمیلی عراق علیه ایران پرداخته بود. از جمله اینکه: «یک مصاحبه تلویزیونی با اسرای سودانی انجام شود تا از این طریق فریب و نیرنگ رژیم صدام عفلقی و خبرگزاری‌ها و رسانه‌های استکباری جهانی در کتمان حضور مزدوران سودانی، مصری، اردنی و غیره بر همگان معلوم شود...» 12
مطبوعات و یاد شهدا و جانبازان
تقریبا در طول سال‌های دفاع مقدس عموم روزنامه‌ها و مجلات به کرات به درج زندگینامه شهدا و چاپ وصیت‌نامه‌های ایشان می‌پرداختند. همچنین تهیه گزارش از وضعیت جانبازان هم به میزان زیادی در مطبوعات آن دوره رواج داشت.
به‌طور مثال روزنامه کیهان در تاریخ 27 شهریور 1363 علاوه‌بر درج چند وصیت‌نامه شهید و تحلیل محتوای آن، گزارش مفصلی از مایحتاج مورد نیاز جبهه‌ها؛ و آماری از هدایای مردمی سراسر کشور برای اعزام به جبهه‌ها نوشته بود. 13
و یا روزنامه صبح آزادگان هم که معمولا صفحه پنج خود را به مسائل دفاع مقدس اختصاص می‌داد، در تاریخ اول اردیبهشت 64، در گزارش مفصلی از جانبازان دفاع مقدس، مطالب زیادی از مشکلات رفاهی، درمانی و مهم‌تر از همه عاطفی آنها در مواجهه با مردم کوچه و بازار نوشت. 14
* * *  
برخی‌ها در سال‌های دفاع مقدس این گلایه را از مطبوعات و به‌ویژه روزنامه‌ها داشتند که خبرهای مربوط به جنگ را «درشت» می‌نویسند اما درست نمی‌نویسند. اما امروز که بیش از 30 سال از پایان جنگ تحمیلی می‌گذرد، با رجوع دوباره و بازخوانی مطالب مطبوعات (روزنامه‌ها و مجلات) آن دوره می‌توان مشاهده کرد که اصحاب قلم در رسانه‌های مکتوب آن زمان با سعی بلیغ، هم درباره جبهه‌ها و جنگ درشت نوشتند و هم درست.
البته قاعدتا به‌دلیل وسعت و پرعظمت بودن حوادث آن سال‌ها نمی‌شد که تمام واقعیت‌های دفاع مقدس مردم ایران در برابر صدام و حامیانش ثبت و منعکس شود؛ ولی با همان امکانات موجود و شرایط خاص، بسیاری از واقعیت‌های دفاع مقدس در مطبوعات آن زمان منتشر شده است.
بنابراین امروز مطبوعات سال‌های جنگ برای پژوهشگران سند مهم و معتبری برای فهم وقایع دفاع مقدس و ابعاد گوناگون آن در کنار خاطرات، اسناد و فیلم و عکس‌های به جامانده از آن دوره، محسوب می‌شود.
___________
1 - روزنامه کیهان، شماره 11012، مورخ سه‌شنبه 13 خرداد 1359.ش، ص 1
2 - روزنامه اطلاعات، شماره 16681، مورخ یکشنبه 8 فروردین 1361.ش، ص 1
3 - روزنامه اطلاعات، شماره 17521، مورخ شنبه 20 بهمن 1363.ش، ص 1 و 22
4 - روزنامه صبح آزادگان، شماره 1389، مورخ شنبه 26 آبان 1363.ش، ص 1
5 - صبح آزادگان، شماره 1502، چهارشنبه 21 فروردین 1364.ش، ص 1
6 - روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 2648، مورخ یکشنبه 26 تیر 1367.ش، ص1
7 - روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 2649، مورخ دوشنبه 27 تیر 1367.ش، ص3
8-  روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 2650، مورخ سه‌شنبه 28 تیر 1367.ش، ص1 و 2
9 - راه زینب، شماره 25، مورخ 23 دی 59، صص 4، 5، 16، 17 و 54
10 - روزنامه کیهان، شماره 11550، مورخ دوشنبه 23 فروردین 1361.ش، ص 5
11 - روزنامه اطلاعات، شماره 17123، مورخ دوشنبه 11 مهر 1362.ش، ص 1
12 - روزنامه ابرار، شماره 40، مورخ سه‌شنبه 28 آبان 1364.ش، ص 1
13 - روزنامه کیهان، شماره 12258، مورخ سه‌شنبه 27 شهریور 63، ص 6 و 18
14 - روزنامه صبح آزادگان، شماره 1510، یکشنبه اول اردیبهشت 64، ص 5