تأثیر شگرف انقلاب اسلامی بر هنرناب ایرانی - بخش پایانی
بیم و امیدهای هنر در چشم‌انداز آینده انقلاب
آرش فهیم
شاید وقتی در 22 بهمن سال 1357 نظام سلطنتی سقوط کرد و انقلاب اسلامی اعلام فتح کرد، کمتر کسی تصورش را داشت که از میان جوانان و نوجوانان حامی این انقلاب که ناشناخته بودند و کمتر جدی گرفته می‌شدند، یکی از طلایی‌ترین نسل‌های ادبی و هنری ایران به وجود بیاید؛ اما انقلاب اسلامی بنابر خاصیت ذاتی‌اش، همه چیز را تغییر داد و در تاریخ هنر ایران نیز فصل تازه‌ای را رقم زد.
با ظهور انقلاب اسلامی،کمتر کسی فکرش را می‌کرد که اصلا سینمایی در ایران باقی بماند، چه رسد به اینکه این انقلاب بخواهد سینمایی متفاوت و مستقل را در دل خودش پرورش و به جهان عرضه کند! خیلی‌ها تصورش را هم نمی‌کردند که از میان چریک‌ها و رزمندگان انقلابی، شاعر و نویسنده و فیلمساز و نقاشانی به منصه ظهور برسند که در رشته‌های خودشان، امواج و سبک‌های تازه‌ای را پدید آورند! اما سؤال این است که این تصورات و واقعیات، در آینده نیز امکان تکرار خواهند داشت؟
افق آینده هنر انقلاب اسلامی چگونه خواهد بود و چگونه باید باشد؟ در این گزارش، همراه با اهالی هنر و فرهنگ انقلاب اسلامی به جست‌وجوی راه‌ها و آسیب‌ها و فرصت‌ها در جهت تکامل این هنر پرداخته ایم.
بیم و امیدهای آینده هنر انقلاب
کاروان انقلاب بعد از پشت سر گذاشتن منزل‌های مختلف، به چهل و دومین سال حرکت خودش رسیده است. این قافله، مراحل و فرازهای گوناگونی را پشت سر گذاشته است؛ موانع و مراحل گوناگون و طوفان‌های سهمگینی که هیچ کدام نتوانستند جلوی این حرکت را بگیرند و انقلاب اکنون در ابتدای چله دوم خودش قرار دارد. اما این کاروان برای طی منازل آینده و چشم‌انداز پیش رو، نیازمند آسیب شناسی، تقویت قوت‌ها و بهره از فرصت‌هاست.
محمدرضا وحیدزاده، نویسنده و شاعر و نویسنده کتاب «سبک شناسی هنر انقلاب اسلامی» در گفت وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «نسبت هنر و انقلاب اسلامی، یک امر طبیعی و منطقی است؛ سیاست و هنر با یکدیگر بده بستان دارند؛ هم از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند و هم بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند؛ هر دو نیز تجلی‌های روح زمان خودشان هستند. هنر هر دوره‌ای هم تجسمی از زمانه خودش یا به قول هگل آینۀ روح زمانه‌اش است. در انقلاب اسلامی هم شاهد یک تأثیر عمیق در هنر هستیم چون انقلاب یک تحول عمیق سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و البته معرفتی است و نظام ارزشی جامعه را تغییر می‌دهد، طبیعی هست که هنرمند هم نگاهش به عالم تغییر می‌کند.»
وی درباره آینده و چشم‌انداز هنر انقلاب هم توضیح می‌دهد: «بیم و امیدهایی که درباره آینده انقلاب اسلامی وجود دارد، درباره هنر انقلاب هم موجود است. یعنی همان نگرانی‌هایی که نسبت به انحرافات در ساحت‌های مختلف سیاسی و اقتصادی داریم و نمی‌توان با محافظه‌کاری و خوش باشی از کنارشان گذاشت در هنر هم هست! هنرمندانی که گاهی از آن مسیر روشنی که در پیش گرفته بودند خارج می‌شوند، هنرمندانی که گاهی احساس می‌کنیم ارزش‌هایشان عوض می‌شود و نگاهشان تغییر می‌کند و منابع اصلی شان بجای نسیم جان افزای انقلاب اسلامی به سمت منابع دیگری می‌رود. در مقابل، همان امیدهایی که در ساحت‌های دیگر جریان دارد در ساحت هنر هم صادق است؛ مثل رویش نسل جدیدی از هنرمندان با استعداد و مؤمن. همین الان در شعر و هنرهای تجسمی و سینما و... در میان جوانان و حتی دهه هشتادی‌ها بارقه‌هایی می‌بینیم که شگفت انگیز هستند. افرادی که حتی اتفاقات تاریخی انقلاب را تجربه نکرده‌اند اما به میدان آمده‌اند و در جهت گفتمان انقلاب، آثار درخشانی خلق می‌کنند. همان سخن رهبر انقلاب درباره ریزش‌ها و رویش‌ها که البته ناظر به نیروهاست، اما من منظورم فراتر از نیروها بلکه جریان‌ها و رویکردها و دیدگاه‌هایی است که در این مسیر شکل می‌گیرد. دیدگاه‌هایی که از رمق می‌افتد و به حاشیه می‌رود و دیدگاه‌هایی که به پختگی و قدرت می‌رسند. واقعیت این است که در این مسیر باید کار کنیم و خسته و غافل نشویم؛ انقلاب درحال شدن است و متوقف نمی‌شود و ما هم نباید از حرکت بایستیم.»
وحیدزاده همچنین به یکی از آفت‌های متوجه هنر انقلاب این گونه اشاره می‌کند: «مدیریت عرصه هنر یک وادی بسیار خاص است و خیلی مقوله پیچیده و ظریف تری نسبت به سایر حوزه‌هاست. ما در حوزه مدیریت فرهنگی با کاستی‌هایی جدی مواجه هستیم. مدیریت این عرصه قابل مقایسه با دیگر حوزه‌ها نیست. رک بگوییم، اغلب افرادی که به عنوان مدیر فرهنگی منصوب می‌شوند، درک درستی از ظرافت‌ها و پیچیدگی‌های این عرصه ندارند. به همین دلیل هم در تمام طول چهار دهه گذشته، تعداد بسیار معدودی مدیر فرهنگی موفق و کارآمد داشته‌ایم؛ خود شخص حضرت آقا واقعا یکی از آن استثناهاست. شهید آوینی هم همین‌طور. نکته مهم این است که نوع مواجهه و مدیریت ایشان در حوزه فرهنگ و هنر با سایر مدیران این عرصه کاملا متفاوت بوده است. بنده همه نشست‌ها و سخنرانی‌های رهبری در حوزه فرهنگی را بررسی و تجمیع کرده‌ام که ا‌ن‌شاءالله به زودی در قالب یک کتاب منتشر خواهد شد. در آنجا به حسب وظیفه و کاری که مشغول انجامش بوده‌ام، روی این بخش از نظرات ایشان دقت کرده‌ام. رفتار رهبری در این عرصه منبعث از سیره اهل بیت است. در تاریخ بارها خوانده ایم و ایشان هم مکرراً این را در بیانات مختلفشان مثال می‌زنند که برخورد و مواجهه ائمه اطهار با شاعران و هنرمندان متفاوت با اقشار دیگر بوده است. مثل رفتار مهربانانه و پرجاذبه امام رضا(ع) با شاعری مثل «دعبل» که به‌راستی شگفت انگیز است؛ همچنین است برخورد امام صادق(ع) با سیدحمیری و نیز سایر اهل بیت(ع). سیره آیت‌الله خامنه‌ای در عرصه فرهنگ و هنر نیز همان است. شهید سیدمرتضی آوینی به عنوان یک الگوی مدیریت فرهنگی در جهت تقویت رویش‌های انقلاب می‌تواند موضوع مطالعه باشد؛ اینکه در مجله سوره و مجموعۀ روایت فتح چه می‌کرد و چگونه هنرمند پرورش می‌داد و افرادی را از طیف‌های مختلف شیفتۀ خود کرده بود؛ بدون اینکه بی‌جهت و خنثی باشد و در مقابل باطل سکوت کند. اما غیر از این دو عزیز و نمونه‌های بسیار کم شمار دیگری، ما تا به حال هیچ راهبردی در مدیریت فرهنگ و هنر نداشته ایم. به همین دلیل هم معتقدم، بخش زیادی از ریزش‌ها حاصل مدیریت فرهنگی است و بخش زیادی از رویش‌ها خارج از مدیریت فرهنگی بوده است و ما عملا نتوانسته ایم در این وادی، نیرو‌سازی کنیم.»
هنر و بیانیه گام دوم
یکی از اصلی‌ترین و اصیل‌ترین اسناد ترسیم افق آینده انقلاب اسلامی، بیانیه گام دوم است که توسط رهبر انقلاب طراحی و نگاشته شده است. اما نسبت هنر و هنرمندان با این سند چشم‌انداز انقلاب چیست؟
رضا اسماعیلی، نویسنده و شاعر به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «بیانیه گام دوم بر این تأکید دارد که انقلاب شکوهمند اسلامی با ایمان و وحدت کلمه ملت ما با قدرت به مسیر خودش ادامه می‌دهد و همه فراز و نشیب‌ها و تهدیدات، پشت سر می‌گذاریم و با سربلندی و افتخار این راه را ادامه می‌دهیم. در ادامه راه باید تجدید قوا کنیم و در جهت محورهایی که رهبر انقلاب تبیین کردند بتوانیم انقلاب را استمرار بخشیم. به‌طور طبیعی هنرمندان متعهد و مسئول باید با زبان هنر، این آرمان‌ها را تبیین کنند و جامعه را برای ادامه مسیر و حضور در صحنه‌های انقلاب آماده نمایند. خدا را شکر که ملت ما گوش به فرمان ولایت است و در همین روز جهانی قدس دیدیم که با همه تهدیدها حضور حماسی و باشکوه خود این پیام را فرستادند که ایستاده ایم و پرقدرت از قبل راه را ادامه می‌دهیم. امیدواریم که همه در توان خود بتوانیم در حمایت و صیانت از انقلاب گام برداریم و آنچه در توان داریم کوتاهی نکنیم.»
وی می‌افزاید: «بیانیه گام دوم چند محور دارد که به نظرم هنرمندان و به‌خصوص شاعران و نویسندگان می‌توانند این محورها را برجسته‌تر کنند. ازجمله مبحث توجه به معنویت و اخلاق که اهمیت زیادی دارد. همچنان‌که در آثار بزرگانی چون عطار، سعدی و مولانا، بحث معنویات و اخلاق‌گرایی همیشه مطرح بوده است و این بزرگان سعی کرده‌اند که با آفرینش آثار منثور و منظوم خود حکمت‌ها و فضایل و دقایق معنوی را بیان کنند.»
جوانگرایی در فرهنگ و هنر
یکی از کلیدواژه‌های اصلی و اساسی بیانیه گام دوم انقلاب، «نسل جوان» است. به‌طوری که مخاطب اصلی رهبر انقلاب اسلامی در این بیانیه نیز، جوانان هستند.
رضا اسماعیلی درباره جوانگرایی نیز می‌گوید: «یک محور دیگر بیانیه گام دوم که به نظرم مهم است جوانگرایی و زمینه‌‌سازی برای حضور پرقدرت جوانان در عرصه‌های گوناگون است. ضرورت دارد که این محور مورد توجه هنرمندان قرار بگیرد. چرا که جوانان قابلیت و ظرفیت بسیار بالایی دارند و قشری هستند که با ایمان و خصلت پاک خودشان می‌توانند در خدمت آرمان‌های انقلاب بدرخشند. در ادبیات نیز ما باید سعی کنیم زمینه برای حضور پررنگ‌تر و بیشتر دیده شدن فراهم شود. به‌ویژه اینکه در دیدارهای سالانه رهبر معظم انقلاب اسلامی با شاعران می‌بینیم که ایشان توجه خاصی به جوانان دارند و سعی می‌کنند شاعران جوان را بیشتر تشوق کنند. هنرمندان، به‌ویژه پیران و پیشکسوتان نیز باید سعی کنند دستشان بر سر جوانان باشد.»
هنر انقلاب و ساخت آینده
آینده‌شناسی و ترسیم جامعه و جهان آینده، یکی از کارکردهای آثار هنری و به‌ویژه سینماست. در‌هالیوود، هر سال ده‌ها فیلم با مضامین آخرالزمانی ساخته می‌شوند. به‌طور مثال، در بسیاری از این فیلم‌ها، پیشرفت‌های جامعه آمریکا در ۵۰ سال یا مثلا یک قرن بعد باز‌سازی می‌شود. برخی از این آثار نیز به بحران‌های جهان آینده می‌پردازند و از هم‌اکنون اذهان عمومی را نسبت به آن بحران‌ها آماده می‌کنند یا جهان‌بینی و ایدئولوژی خاصی را در قالب فرجام جهان‌نمایش می‌دهند. متأسفانه این رویکرد پرجاذبه و تأثیرگذار در سینمای ایران نادیده گرفته شده است و به‌جز تعداد انگشت‌شماری، طی همه سال‌های اخیر، آثار چندان قابل ملاحظه‌ای با گرایش به تصویر‌سازی آینده ساخته نشده است.
اما آینده‌شناسی و به بیان بهتر، تصویر‌سازی از آینده در آثار هنری، به‌طور خاص در سینما باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد که اهداف بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی را جلا دهد؟
وحید جلیلی، دبیر شورای سیاست‌گزاری جشنواره عمار در این‌باره به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «نگاه به آینده، یکی از مهم‌ترین عناصر فرهنگ است. واژه culture در فارسی به فرهنگ تعبیر شده. فرهنگ، اضافه مقلوب است. یعنی آهنگِ فر، که به معنای قصد قله‌ها را داشتن و در مسیر شوکت و شکوه بودن است. وقتی فرهنگ در زبان ملی ما مترادف با حرکت به سمت آینده درخشان و پرشکوه است، قطعا کار فرهنگی در ۴۰ سالگی انقلاب باید به این معنا وفادار باشد. اما کمتر می‌بینیم که با این زاویه دید به فرهنگ و کار فرهنگی نگاه شود.»
وی می‌افزاید: «واقعیت این است که در عین اینکه حتما باید دستاوردهای تا به امروز انقلاب را در مقایسه با آنچه در گذشته بوده و در مقایسه با آنچه امروز در کشورهای دیگر دنیا وجود دارد تبیین کنیم اما به نظرم بزرگداشت ۴۰ ساله انقلاب نباید صرفا به این مقوله اختصاص پیدا کند؛ بلکه نگاه به آینده و ظرفیتی که انقلاب اسلامی برای یک جهش تاریخی در ایران اسلامی ایجاد کرده حتما باید یکی از محورهای گرامیداشت ۴۰ سالگی انقلاب باشد. حتما در نگاه به آنچه داریم باید نگاه به قله‌هایی هم که در پیش داریم مدنظر باشد. این هم باعث می‌شود که ما تلاش کنیم نعمت‌هایی را که انقلاب برای ما آورده بهتر بشناسیم و هم ما را از محافظه‌کاری دور می‌کند و روحیه آرمان‌خواهی، تحرک و همت را برای رسیدن به قله‌ها، تقویت می‌کند.»
جلیلی تصریح می‌کند: «متأسفانه شاید بتوانیم بگوییم یکی از مهم‌ترین آسیب‌هایی که امروز در جامعه ما وجود دارد ناشکری است. با نگاه قرآنی هم اگر بخواهیم بررسی کنیم می‌فرماید:
«...لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ...» (بخشی از آیه ۷ سوره مبارکه ابراهیم) یعنی یک نسبت خیلی جدی بین شُکر و پیشرفت وجود دارد. اگر شما قدر آنچه را خدا داده است دانستید و شکرش را بجا آوردید به وعده قطعی الهی پیشرفت‌های روزافزونی خواهید داشت.»