فاطمه(س)الگوی همراهی با همسر
فرشته محیطی
یکی از ویژگی‌هایی که باید در زندگی فاطمه(س) مورد بحث و بررسی قرار گیرد و به عنوان سرمشق مطرح شود، نحوه زندگی مشترک ایشان با امام علی(ع) است.
ساده‌زيستى در زندگى مشترك حضرت على و حضرت زهرا(عليهماالسلام)، از آنان الگويى براى هر زن و مرد مسلمان ساخته است. سزاوار است كه پيروان اهل بيت(ع)، با سرمشق گرفتن از این خانواده معصوم و الهی و قرآنی، از تجمّلات دورى كنند و در سراى گذراى دنيا، اهتمام خويش را به آبادسازى خانه آخرت بگمارند، چرا كه آخرت سراى ابدى است و شايسته‌تر است براى آباد ساختن. امروزه علت زندانی بودن بخش قابل توجهی از مردان بر اساس آمارها مرتبط به مسئله درخواست مهریه و عدم تمکن مالی شوهر از پرداخت آن است. این مسئله دو جنبه دارد؛ یکی مهریه‌های سنگین؛ دوم فقدان احسان و عواطف و مودت در بنیان خانواده و گرایش شدید به مادیات و دنیا در میان مردمان.
این در حالی است که بر اساس آموزه‌های قرآن، باید زندگی خانوادگی بر اساس احسان و کرامت و در چارچوب عشق و محبت و مودت برای رسیدن به آرامش و سکونت شکل گیرد. خداوند می‌فرماید: و از نشانههاى او اينكه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا به وسیله آنها آرامش یابید و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين نعمت براى مردمى كه مىانديشند قطعاً نشانههايى است. (روم، آیه 21)
بر اساس آموزه‌های قرآن همسران باید غمخوار یکدیگر در زندگى باشند و با همدلی و همدردی از مشکلات زندگی عبور کرده و دنیا و آخرت خویش را آباد سازند. حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع) بر اساس آموزه‌های قرآن این گونه بودند؛ چنانکه حضرت على (ع)- در ضمن حديثى ـ فرموده است:- فَوَالله- ما اَغْضَبْتُها وَ لا اَكْرَهْتُها عَلى اَمْرٍ حَتى قَبَضَهَا اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَيْهِ وَ لا اَغْضَبَتْنى وَلا عَصَتْ لى اَمْرا. وَلَقَدْ كُنْتُ اَنْظُرُ اِلَيْها فَتَنْكَشِفُ عَنِّى الْهُمُومُ وَ الأَحْزانُ؛ به خدا سوگند هيچگاه فاطمه را به خشم نياوردم و او را بر كارى- كه ميل نداشت- وادار نكردم تا روزى كه خداوند او را برد و او نيز هيچگاه مرا به خشم نياورد و از فرمان من سرپيچى نكرد و هرگاه كه به او مى‌نگريستم نگراني‌ها و غم‌ها از من زدوده مى‌شد. (كشف‌الغمهًْ، ج1، ص 363)
این رفتار معصومان در زندگی خانوادگی به ما می‌آموزد آنچه در زندگى مشترك، صفابخش خانه و خانواده است، محبّت دو جانبه و تفاهم است. زن و شوهر بايد «شريك» غم و شادى و سختى و راحتى يكديگر باشند و با توقّعات بیجا، مايه رنجش و زحمت هم نشوند و هر كدام مايه انس و شادى ديگرى باشند.
تقسیم کار، عامل همدلی زن و شوهر
با توجه به تفاوت‌های طبیعی میان زن و مرد، تقسیم کار در امور خانواده نیز باید بر اساس این تفاوت‌ها انجام گیرد و همسران در زندگی، همسـر و همـراه یکدیگر باشند تا بتوانند با همدلی و همدردی و همکاری، امور را پیش برند و آشیانه‌ای از آسایش و آرامش فراهم آورند و خوشبختی را برای خود در دنیا و آخرت به ارمغان آورند.
امام صادق(ع) همواره می‌فرمود: كانَ عَلىٌ يَسْتَقى وَ يَحْتَطِبُ وَكانَتْ فاطِمَهًْ تَطحَنُ وَتَعْجِنُ وَتَخْبِزُ وَتَرْقَعُ؛- در اداره امور خانه- على(ع) آب و هيزم تهيه مى كرد و فاطمه(س) گندم آرد مى‌كرد و خمير مى‌نمود و نان مى‌پخت و لباس‌هاى كهنه را وصله مى‌زد. (كافى، ج 8، ص 165)
شکی نیست تقسيم كارهاى خانه و زندگى مشترك ميان زن و شوهر، موجب همدلى بهتر آنان مى‌شود. بهترين مرد كسى است كه در كارهاى خانه به همسرش كمك كند. اگر اين تقسيم كار به نوعى باشد كه زنان، كمتر بيرون روند و با مردان نامحرم برخورد چهره به چهره نداشته باشند، بهتر است و با سلامت روحى و عفاف زنان مناسب‌تر است.
در روایتی دیگر درباره تقسيـم كـارهای خانه و خانواده فاطمه(س)، امام باقر(ع) فرموده است: اِنَّ فاطِمَهًْ ضَمِنَتْ لِعَلِىٍ عَمَلَ الْبَيْتِ وَالْعَجينَ وَالْخُبْزَ وَ قَمَّ الْبَيْتِ وَ ضَمِنَ لَها عَلِىٌّ ما كانَ خَلْفَ الْبابِ: نَقْلَ الْحَطَبِ وَاَنْ يَجيى ءَ بِالطَّعامِ؛ حضرت فاطمه(س) خميرکردن و پخت نان و نظافت را به عهده گرفت و على(ع) نيزكارهاى بيرون خانه همچون تهيه هيزم و خريدلوازم خوراكى را پذيرفت. (تفسير عياشى، ج 1، ص 171)
البته- اين تقسيم كار میان زن و شوهر، پس از رحلت فاطمه بنت اسد مادر حضرت امام علی(ع) در سال چهارم بوده است. در روایت است: اِنَّهُ قالَ لاُمِّهِ فاطِمَهًْ بِنْتِ اَسَدٍ: اِكْفى فاطِمَهًْ بِنْتَ رَسُولِ اللهِ (صلي الله عليه و آله) ما كانَ خارِجاً مِنَ السَّقىِ وَ غَيْرِهِ وَتَكْفيكَ ما كانَ داخِلاً مِنَ الْعَجْنِ وَ الطَّحْنِ وَ غَيْرِ ذلِكَ؛ امام على(ع)به مادرش فاطمه بنت اسد گفت: شما كارهاى خارج از خانه همچون تهيه آب و... را به عهده بگيريد و فاطمه دختر پيامبر به امور داخل خانه همچون آردكردن و خميرگرفتن و... مى‌پردازد. امام على(ع) نيز اين را مى‌پسنديد كه همسر جوانش بيشتر به كارهاى داخل خانه بپردازد و كمتر بيرون از خانه و در معرض نگاه‌هاى اين و آن قرار گيرد. (انساب‌الاشراف، ج 2، ص 37، ح 36)
شکی نیست مسئوليت خانه‌دارى و تربيت فرزندان شايسته، دست كمى از تلاش مردان در بيرون از خانه ندارد. از همین رو، گفته‌اند: مادر، با يك دستش گهواره را مى‌جنباند و با دست ديگرش جهان را!
همسران اگر یکدیگر را درک کنند، می‌توانند با بهره‌گیری از مهارت همدلی موقعیت‌های یکدیگر را درک کرده و به جای آنکه اعتراض کنند با شناخت موقعیت، به حل مشکل و مسئله کمک کنند. از جمله مصادیق همدلی با همسر را می‌توان در این روایت به خوبی سراغ گرفت؛ زیرا حضرت فاطمه(س) با بهره‌گیری از مهارت همدلی، موقعیت همسر و مسایل و مشکلات او را دیده و به جای انتقاد غیرسازنده با رفتاری سازنده زمینه را برای حرکت و رشد خانواده در مسیر کمال فراهم آورده است. در روایت است: روزى حضرت على(ع) به حضرت فاطمه(س)فرمود: آيا غذايى در خانه هست تا بخورم؟ فاطمه(س) گفت: آنچه كه در دو روز گذشته خورده‌ايد غذايى بوده كه من و دو فرزندم- حسن و حسين- نخورده و براى تو نگه داشته بوديم. على(ع)گفت: چرا به من اطلاع نداده بودى تا براى شما غذايى تهيه كنم؟ فاطمه(س) گفت: اى ابوالحسن! من از خداى خود شرم دارم كه خودت را به خاطر آنچه كه نسبت به آن توانايى ندارى به زحمت اندازى. (تفسير فرات كوفى، 83)
اين اخلاق والا، نمونه‌اى از برخورد كريمانه و حق‌شناسانه زن و مرد نسبت به يكديگر در زندگى مشترك است. ايجاد تكلّف و زحمت براى همسر، الفت و دوستى را مى‌كاهد. همین درک متقابل یکدیگر و موقعیت‌شناسی و همدلی است که زندگی را بر همسران با همه سختی آسان می‌کند و با سـاده‌زيستـى و عدم درخواست از همسر زمینه را برای آرامش و آسایش در محیط خانواده آماده می‌سازد. حضـرت فاطمه- در ضمن حديثى مفصل- به پيـامبر گفـت: يا رَسُولَ اللهِ اِنَّ سَلْمانَ تَعَجَّبَ مِنْ لِباسى، فَوَالَّذى بَعَثَكَ بِالْحَقِّ مالى وَ لِعَلىٍّ مُنْذُ خَمْسَ سِنينَ اِلاّ مِسْكُ كَبْشٍ تَعْلِفُ عَلَيْهِ بِالنَّهارِ بَعيرُنا فَاِذا كانَ اللَّـيْلُ افـْتَرَشْناهُ وَ اِنَّ مِرْفَقـَتَنا لَمِنْ اُدْمٍ حَشْـوُها ليفُ النَّـخْلِ؛ اى رسول خدا! سلمان از لباس من- كه دوازده وصله داشته- تعجب مى‌كند. به خدايى كه تو را به حقّ فرستاده است، پنج سال است كه من و على فرشى جز يك پوست ميش نداريم كه روزها بر روى آن علوفه شترمان را مى‌ريزيم و شب‌ها روى آن مى خوابيم، بالش ما نيز پوستى است كه درون آن پوشال درخت خرما است. (دروع الواقيهًْ، ص 275)
فاطمه(س)؛ الگوی خانه‌داری و کدبانوگری
حضرت فاطمه(س) در زمینه خانـهدارى تلاش بسیار می‌کرد و این‌گونه نبود که خود را خانم خانه بداند و دست به سیاه و سفید نزند بلکه خود را کدبانویی می‌دانست که باید محیط خانه‌اش را به آشیانه آسایش و آرامش تبدیل سازد. ایشان بسیاری از مسئولیت‌ها را خود به عهده می‌گرفت و بی‌کمک دیگران به آن می‌پرداخت.
حضرت على(ع) درباره تلاش‌ها و کارهای فاطمه(س) در خانه فرموده است: اِنَّها اسْتَقَتْ بِالْقِرْبَه‌ًِْ حَتّى اَثَّرَ فى صَدْرِها وَطَحِنَتْ بِالرَّحى حَتّى مَجِلَتْ يَداها وَكَسَحَتِ الْبَيْتَ حَتّى اغْبَرَّتْ ثِيابُها وَ اَوْقَدَتِ النّارَ تَحْتَ الْقِـدْرِ حَتّى دَكَنَتْ ثِيابُـها؛ فاطمه آنقدر با كوزه آب كشيد تا در سينه‌اش اثر گذاشت و آنقدر با آسياب آرد كرد كه دستانش تاول زد و آن قدر خانه را جاروب كرد كه لباسش غبارآلود شد و آنقدر آتش بر زير ديگ افروخت كه بر لباسش دود خاكستر نشست. (علل‌الشرائع، ج2، ص 65)
قناعت و ساده‌زیستی یک فرهنگ اسلامی است و خداوند تجمل‌گرایی و اتراف و اسراف و تبذیر را دوست نمی‌دارد. انسان هرچه بیشتر داشته باشد باید زهد بیشتری نیز داشته باشد؛ به این معنا که به دنیا دل مبندد و شرایط را در خانه و خانواده به سوی اعتدال و مصرف درست هدایت کند. اصولا انسان هر چه بیشتر داشته باشد باید بیشتر به دیگران برسد و کمتر خود استفاده کند؛ زیرا گرایش به اسراف و اتراف و تبذیر در نهایت به نابودی بنیان خانواده و گرایش فرزندان به نابهنجارها و رفتارهای پرخطر می‌انجامد.
بر اساس روایات با آنکه حضرت فاطمه(س) در برهه‌ای از زمان زندگی‌اش از وضعیت بهتری برخوردار بود، ولی هرگز از مسیر سبک زندگی قرآنی خارج نشد و همواره همان سیر و سلوکی را داشت که در نداری داشت. از این روست که ایشان را در زندگی آينـه صبـر و شكـر می‌گویند. در روایت است: روزى پيامبر(ص) فاطمه(س) را ديد كه پوششى از پلاس شتر بر دوش انداخته و با دستانش خمير مى‌كرد و فرزندش را شير مى‌داد. -با مشاهده اين صحنه- اشك بر چشمان پيامبر حلقه زد و فرمود: دخترم به خاطر شيرينى آخرت تلخى دنيا را تحمل كن. فاطمه(س) در پاسخ گفت: نعمت‌ها و موهبت‌هاى بى‌پايان حق را سپاسگزارم. (مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 342)
در همین باره این روایت می‌تواند گویای سبک زندگی فاطمی(س) در دوران سختی و آسایش باشد. در روایت است: پيامبر اسلام(ص) در يكى از جنگ‌ها- در ساحل درياى سرخ- تعدادى را به اسارت گرفت- و پس از بازگشت به مدينه- حضرت فاطمه را طلبيد و دست يكى از زنان اسير را در دست او نهاد و فرمود: اى فاطمه اين كنيز از آن تو. اما او را كتك مزن، زيرا ديدمش كه دعا می‌کند. وقتى حضرت فاطمه(س) توجه و توصيه پيامبر را نسبت به زن ديد گفت: اى پيامبرخدا! يك روز من كار مى‌کنم و يك روز او. با شنـيدن اين سخـن اشـك از چشـمان پيامبر جـارى شد. (مقتل الحسين(ع)، ص 69)
فاطمه(س)؛ عدل مجسم
آنچه در این روایت جلب توجه می‌کند ارزش‌گذارى براى كسى است كه اهل دعا و نيايش است. همچنین تقسيم كار بين خود و خادمه، از كرامت و بزرگوارى حضرت رسول(ص) و فاطمه زهرا(س) حکایت دارد. اين‌گونه است كه اسيران به آزادى مى‌رسند و انسانيت خود را در مكتب اهل بيت، بازمى‌شناسند.
بر این اساس باید حضرت فاطمه(س) را عـدل مجسـم دانست؛ زیرا مسئولیت همه کارهای خانه را بر دوش کنیز و برده‌اش نمی‌اندازد و همان‌طوری که میان خود و همسرش کارها را تقسیم می‌کند، میان خود و کنیز نیز همین رویه عادلانه را در پیش می‌گیرد. سلمان مى‌گويد: كانَتْ فاطِمَةُ جالِسَةً قُدّامَها رَحىً تَطْحَنُ بِهَا الشَّعيرَ وَ عَلى عَمُودِ الرَّحى دَمٌ سائِلٌ وَالْحُسَيْنُ فى ناحِيَةِ الدّارِ يَبْكى. فَقُلْتُ: يا بِنْتَ رَسُولِ اللهِ دَبِرَتْ كَفّاكِ وَ هذِهِ فِضَّةُ. فَقالَتْ : اَوْصانى رَسُولُ اللهِ اَنْ تَكُونَ الْخِدْمَةُ لَها يَوْما وَ لى يَوْما فَكانَ اَمْسِ يَوْمَ خِدْمَتِها؛ روزى ديدم فاطمه(س) نشسته و در پيش رويش آسيابى بود كه با آن جو آرد مى‌كرد و بر دسته آسياب خون جارى بود و حسين(ع) نيز در گوشه خانه گريه مى‌كرد. گفتم: اى دختر پيامبر دستانت تاول زده است در صورتى كه فضه حاضر است- و مى‌تواند كمك كند- فرمود: پيامبربه من توصيه کرده كه يك روز او كار كند و يك روز من و ديروز نوبت او بوده است. (خرايج و جرايح، ص530)
این‌گونه است که در مکتب وحیانی فاطمه(س) کنیزان به کمالاتی می‌رسند که در جایی دیگر هرگز دست یافتنی نیست. سبک زندگی حضرت فاطمه(س) دگرگونی عمیق و ژرفی را در کنیزکی چون فضه پدید می‌آورد. فضّه، خادم حضرت زهرا(س) بود و در سال‌هاى خدمتگزارى، معارف فراوانى آموخت و به كمالات اخلاقى رسيد.
يكى از ويژگى‌هاى فضّه انس او با قرآن كريم و تسلّط بر معانى آيات بود. به نحوى كه مدّت بيست سال، حرف‌هاى عادى خود را هم با خواندن آيات مناسبى از قرآن به ديگران
تفهيم مى‌كرد.